Подолу опишувам еден модел кој можеби нуди шанса и би било интересно да се проба во пракса, дури и да е само преку анкети.
Постојат случаи во кои една демократија може да се хакира за да служи на интересите на само една политичка партија или, уште попрецизно, на една мала врхушка од таа партија. Едноставно мнозинство, во кое за победник се прогласува тој кој освојува 50% плус барем една трошка од гласовите, на прв поглед изгледа како "најреален" одраз на вољата на народот. За полесно изразување, да речеме дека мнозинството бара 51%. Но, партијата А може едноставно да го хакира овој систем со следново итро клиентелистичко алгоритамче:
1 Направи ја егзистенцијата на 51% од гласачите директно зависна од твојата партија. На пример, вработи 25% од гласачите, а другите 26% се членови од нивното семејство.
2. Пред избори уцени ги со тоа дека нивната егзистенцијата зависи од партијата А
3. Доби ги изборите и врати се на 1.
Сепак, ова значи дека 49% од луѓето не се под контрола на партијата А. Плус, со оглед на клиентелизмот и уцените од партијата А, сите овие 49% се против партијата А. Се поставува прашањето: Ако партијата А победи, колку луѓе во општеството се несреќни? Веројатно многу повеќе од 49%, затоа што многу од уценетите се исто така несреќни. Значи, испаѓа дека, иако 51% од луѓето гласале за партијата А, повеќе од 51%, т.е. големото мнозинство во општеството, се несреќни со победата и владеењето на А. Сепак, гласачкиот модел не е проспособен за да тоа верно го прикаже. Друг проблем на мнозинското гласање е проблемот на Мурто и Курто, две големи партии меѓу кои власта осцилира како нишалка со златно седиште, додека помалите партии или никој не ги слуша или си чекаат во ред до нишалката за да добијат лижавче од Мурто/Курто.
Мнозинското гласање е општоприфатен природен критериум за победа на демократски избори. Сепак, како што е елаборирано во Поглавие 17 од (брилијатната!) книга "How not to be wrong" од J. Ellenberg, мнозинското гласање е чиста и фер победа само тогаш кога има две опции за кои може да се гласа. На пример, има политичка партија А и партија B; ако претпоставиме дека 57% од луѓето гласаат за А, тогаш тоа автоматски значи дека 57% гласале против B. Или, во општ случај, ако го занемариме клиентелизмот и присилените поддржувачи на А, секој случај во кој партијата А добива повеќе од 50% имплицира дека мнозинството од луѓето не ја поддржуваат B.
Да го погледаме сега случајот кога има три опции A, B и C, каде C не мора да биде политичка партија туку може да е нпр. граѓанска иницијатива која го рефлектира zeitgeist-от во општеството (како, на пример, голем дел од граѓанските организации во Македонија кои протестирааат во моментов). Да речеме дека резултатот од гласањето е: 40% за A, 30% за B и 30% за C. Партијата A е мнозински победник. Сепак, ако ги прашаме гласачите кои ги поддржале партиите B и C, може да испадне дека сите тие се против партијата A. Значи, во овој пример 60% од луѓето се несреќни со исходот од изборите. Како што објаснува J. Ellenberg во книгата што ја спомнав погоре, не постои идеално решение на овој проблем.
Но, да претпоставиме дека гласањето е организирано според ова правило:
Секој гласач мора да даде еден глас "ЗА" политичката опција X и еден глас "ПРОТИВ" политичката опција Y. Опциите X и Y може да бидат било кои од листата, но не може да се идентични, т.е. нема смисол да се гласа и "за" и "против" истата опција, освен ако намерата не е да се направи ливчето неважечко.
За секоја политичка партија (опција) се пресеметува разликата помеѓу бројот на гласови "ЗА" (да го тој број со VF) и бројот на гласови "ПРОТИВ" (да го означиме со VA). Со тоа, на крај на гласањето, секоја политичка опција добива сумарен резултат S:
S=VF-VA
Партијата која има најголема вредност на S победува на изборите.
Јасно е дека може да се случи S да биде негативен, доколку се работи за многу непопуларна политичка опција. Малите партии веројатно ќе имаат мал VF, но и мал VA, затоа што немале прилика да направат голем зулум.
Да земеме пример во кој партијата A со успешен клиентелизам и добро пласирани уцени контролира 51% од гласовите. Сеуште е возможно партијата А да победи на избори, дури и ако сите 49% од останатите гласачи се против А, како што покажува следниов пример:
Табела 1
партија | A | B | C |
VF | 51 | 9 | 40 |
VA | 49 | 10 | 41 |
Сепак, зајакот лежи во тоа дека, за да обезбеди победа, партијата А мора да најде начин како да ги распредели "ПРОТИВ" гласовите во рамките на 51% од популацијата која е контролирана од таа партија. Проблемот за партијата А е во тоа што таа нема контрола врз начинот на кој ќе гласаат другите 49% за да им каже како да ги распределат нивните "ЗА" гласови во однос на B и C. Донекаде може да има пресметка на бројот на "ватрени" поддржувачи на B и C, но може да постои, како и секогаш, голема популација на неодлучни гласачи за кои е тешко да се предвиди како ќе ги искористат гласовите "ЗА". Во однос на гласовите "ПРОТИВ", во своите проценки партијата А може да го земе најлошиот случај, т.е. дека 49% од гласачите кои не се под нејзина контрола ќе гласаат "ПРОТИВ". Така, несигурноста за распределбата на гласовите "ЗА" меѓу B и C, ствара ситуација во која А влегува во една форма на обложување, т.е. мора да ја предвиди распределбата на гласови "ЗА" по другите партии. Затоа станува многу потешко за партијата А да добие сигурни избори преку контрола на 51% од гласовите. На пример, може да се случи следнава ситуација:
Табела 2
партија | A | B | C |
VF | 51 | 20 | 29 |
VA | 49 | 10 | 41 |
Партијата А може да ја има следната стратегија. А знае дека во најлош случај има 49% од гласовите "ПРОТИВ", така да нејзиниот најмал можен резултат е VF-VA=2%. Со тоа што ќе ги инструира 10% од своите поддржувачи да гласаат "ПРОТИВ" партијата B, партијата А автоматски предвидува (се обложува) дека помалку од 12% ќе гласаат за B, т.е. предвидува дека резултатот на B мора да биде помал од VF-VA=12-10=2%, за со тоа А да има подобар резултат. Другите 41% од поддржувачите, партијата А ги инструира да гласаат "ПРОТИВ" опцијата C, што значи дека предвидува дека C нема да добие повеќе од 43% од гласовите. Табелата 2 покажува пример во кој предвидувањата на А се неточни. Треба исто така да се примети дека исходот од овој пример е исто така на некој начин проблематичен, затоа што испаѓа дека победува партијата B, која од своја страна има најмалку гласови "ЗА". Сепак, ова може и да биде прифатливо во услови кога се знае дека многу од гласовите за партијата А се добиени со нпр. уцена.
Овој модел може да се користи како алатка против дуополот на Мурто (А) и Курто (B), кога на граѓаните им е преку глава од нив. На пример, neka 40% гласачи се поддржувачи на А, 35% на B и 25% се или неодлучени или поддржувачи на C. Ако A победи, тогаш процентот на незадоволни во општеството е до 60%; ако B победи, тогаш е до 65%. Сепак, земајќи го предвид ривалството меѓу A и B, повеќето поддржувачи на А се несреќни (невработени? :) ако B победи, додека се поиндиферентни ако C победи. Во екстремен случај, кога A и B се високополаризирани ривали, тогаш сите кои се "ЗА" А гласаат "ПРОТИВ" B и обратно, така што VA за A е најмалку 35%, додека VA за B е најмалку 40%. Да замислиме една ситуација во која неодлучените гласачи се веќе заморени од префрлање на моќта на релација A-B и нивните 25% "ПРОТИВ" гласови се распределени на A и B; на пример, 15% против A и 10% против B. Овие проценти се додаваат на VA што А го има од B (и што B го има од А), така што VA од А, означено со VA(A) станува 50%, исто како и VA(B).
Со тоа резултатот на А станува:
S(A)=VF(A)-VA(A)=40-50=-10%
а резултатот на B:
S(B)=35-50=-15%
Во тој случај резултатот на C станува:
S(C)=25-0=25%
Така, третата опција C е чист победник.
Може да се покаже дека овој модел ги има следниве особини:
- Ако партијата А контролира 2/3 (66.67%) од гласовите, тогаш сигурно победува.
- Победничката партија не може да има негативен резултат, т.е. не може да има повеќе луѓе кои гласале "ПРОТИВ" од оние кои гласале "ЗА". (доказот за ова го има во англиската верзија на текстот).
Ваквиот систем на гласање треба додатно да се зајакне за да се избегнат дегенерирани случаи во кои опција која освоила многу малку гласови "ЗА" победува на изборите; на пример, ако C има VF=5% и VA=0%, а другите две партии имаат негативен резултат, тогаш C победува. Ова може да се избегне со ставање на праг на минимален број на "ЗА" гласови да биде нпр. 20%. И покрај слабостите, овој модел дава добра основа за да се развие фер гласачки модел, затоа што во овој модел е многу потешко за една политичка опција со сигурност да го контролира изборниот исход преку уцени и клиентелизам. Наместо тоа, партијата која сака да дојде на власт ќе треба да има стратегија да го минимизира бројот на луѓето во општеството што ги прави несреќни.
Петар Поповски, професор на Универзитетот Аалборг, Данска
