Не знам како е денес, но јас и моите пријатели во детството најмногу си игравме каубојци и Индијанци. Читав многу за Индијанците, а најмногу го сакав Карл Мај. Кој не го сакаше? Тој е еден од писателите со најголеми тиражи и најобемен опус во историјата на светската литература. Неговите книги се печатени во над 200 милиони примероци, на повеќе од 40 јазици.
Иако во пубертетот просто не можев да се заситам од неговите приказни за Индијанците, не знаев дека тој се бавел и со делови од мојата земја. Два негови романи носат наслови „Низ Балканските клисури" и „Во земја на Арбанасите". На прв поглед би можело да се помисли дека се работи за Албанија, но Мај спомнува доволно географски податоци врз основа на кои може точно да се лоцира каде се движат неговите јунаци: малку низ Косово, а претежно низ Македонија.
Огромниот книжевен успех на Карл Мај (роден е 1842. како петто од 14 деца) на почетокот од неговиот живот не се насетувал. Исфрлен е од учителската школа затоа што украл шест свеќи. Набргу потоа е осуден на шест недели затвор затоа што на некој другар му го украл џепниот часовник. Почнува да живее како скитник, се занимава со ситни измами и кражби, и на крај го осудуваат на четири години робија, кои ги отслужил како триесетгодишник. Во затворот почнува да пишува, списанијата му ги објавуваат расказите, а потоа почнува да објавува и романи, кои на почетокот ги нарекувал патеписи, иако во времето кога ги пишувал не знаел ништо за земјите со кои се занимавал, туку се потпирал на податоци од еден единствен лексикон.
(...)
Во еден ироничен текст за германскиот печат своевремено препорачав нивното воено раководство на војниците кои ги праќа на мировни мисии во Македонија и на Косово во ранците да им става по еден примерок од книги на Карл Мај за Балканот, за да знаат како да се однесуваат и за да можат да го имитираат нивниот „земјак" Кара Бен Немзи.
Ги проверив на картата сите места низ кои јава овој јунак со неговиот верен слуга Халеф. Не е сложено. Го наоѓаме Дојранското езеро, се спомнуваат реките Струмица, Брегалница, Крива река, Треска и Вардар. Денешно Скопје понекогаш се спомнува како Скопиа, понекогаш под неговиот турски назив Ушкуп. Мај не знае дека тоа е истиот град, но во тој контекст не е ни важно. Во секој случај, го следниме неговиот пат од Грција преку источна Македонија, па на северозапад до Призрен. Според писателот сите тие предели се населени претежно со „Скипетари", значи Албанци.
За Македонија и Македонците Карл Мај не знае ништо, веројатно не ни чул за нив. Во времето во кое живеел и за кое пишува сите тие предели се дел од Турција, или подобро кажано, на Отоманската империја, која е цврст и незаобиколив политички, па според тоа и географски чинител.
(...)
Не ми текна дека Карл Мај, пишувајќи за Балканот, мислел на Македонија, кога пејсажот помеѓу Битола и планината Пелистер го запознавав не само пешки, туку и ползејќи токму како дивите Индијанци или Скипетари. Тоа, во школата за резервни пешадијски офицери на ЈНА, која ја служев во 1954., го нарекувавме „движење по теренот". За историските релации да бидат комплетни, треба да се додаде и дека во текот на својата посета на Грција царот Нерон пеел и во амфитеатарот во Битола, а некои 1800 и кусур години подоцна Кемал-паша, обновувачот на Турција како Кемал Ататурк, бил командант на онаа иста касарна во која служев и јас. Беше тешко време. Минофрлачите моравме на грб да ги носиме дур ги искачувавме ридовите, затоа што за тоа задолжените маски веќе беа уморни. Лежејќи во тревата гледав толку големи скакулци што и несакајќи помислив на злите години опишани во книгите на Стариот Завет.
Сакам да кажам, таа земја не ја познавам. Или мислам дека сум ја познавал. Непријателство помеѓу Срби, Македонци и Албанци тогаш не забележував. Дали е можно дека го немаше? Кога неколку години подоцна како млад новинар правев интервју со охридските резбари, еден албански мајстор ме испитуваше за Унгарците. Имал некои роднини во Суботица, сакаше да ги посети и да им однесе и пари, но се плашеше од тоа патување на север, затоа што чул дека Унгарците се дивјаци кои би заклале човек и за динар. Се обидов да му објаснам дека тоа се глупости, дека сум од тие краишта, а дека баш напротив, кај нас, како што љубезно се изразив, токму Албанците се сметаат за „нескротливи и со врела крв". Тој беше вчудоневиден. „Зарем ние? Па ние сме најмирољубивиот народ на светот! Не, не, јас имам чуено дека сите Унгарци се крвожедни..".
Тогаш прв пат сфатив - „дивјаци" се оние кои недоволно ги познаваме.
Иван Ивањи
