Што е „јас“ и кој го измислил?

Ако се сеќавате на „Животот на Брајан“ на Монти Пајтон, има една сцена во која Брајан се обраќа на толпа во Ерусалим, која верува дека тој е Исус. „Грешка сте“, ги убедува тој. „Не треба да ме следите. Не треба да следите никого. Треба да размислувате со своја глава. Сите вие имате свое јас!“. Толпата му враќа во еден глас - „Дааа, сите имаме свое јас!“. Ова е парадокс кој совршено ја илустрира тешкотијата да се напише историја на „себството“ - она по кое некој се разликува од сите други. 

„Себство“ или „јаство“ е начинот на кој луѓето ја доживуваат и разбираат сопствената индивидуалност. Тешкотијата во врска со тоа произлегува од фактот дека самиот јазик кои луѓето го користат за да ја опишат својата индивидуалност е, како и јазикот генерално, нешто што тие го споделуваат со другите. Поради тоа, кога историчарите пишуваат за раѓањето на модерниот индивидуализам, често завршуваат покажувајќи дека луѓето својата „уникатност“ ја изразуваат преку општи, споделени модели.

Таков проблем имал и големиот историограф Јакоб Буркхарт, кој тврдел дека во ренесансна Италија човекот конечно се „разбудил“ како индивидуа. Но примерите што ги наведува – писатели, уметници, државници – всушност покажуваат дека тие само влегле во нови општи категории (генијален автор, брилијантен политичар, сатиричен талент), наместо навистина да станат сосема различни едни од други.

Посовремените историчари на индивидуалноста го напуштаат концептот на „момент на раѓање“ на модерниот индивидуализам. Еден од нив, Дрор Вахрман, тврди дека модерноста всушност создала уште поцврсти категории – како пол, раса, класа – што ги врамуваат индивидуите. Според него, историјата на модерното „јас“ е историја на тензијата меѓу желбата да бидеш уникатен и чувството дека си обликуван од сили кои не се под твоја контрола, како биологија и општество.

Во еден ваков контекст се појавува новата книга на Лин Хант, „Револуционерното себство“. Хант е истакната историчарка на 18 век и на Француската револуција. Наместо да трага по идеи за индивидуалност во делата на просветителските филозофи, таа избира неочекувани примери – пет „мини-портрети“ – за да покаже како се обликувал модерниот поим за „јас“: чајанките, сликарските портрети на револуционерите, новите воени стратегии во текот на Француската револуција.

Хант покажува, на пример, дека револуционерните воени стратези сакале да ги третираат војниците како индивидуални граѓани, а не како машини за извршување наредби. Сепак, војската по дефиниција подразбира хиерархија и колективен учникот. Така, индивидуалноста и колективизмот постојано се судирале.

Кај чајанките таа истакнува дека тие поттикнувале еднаквост и учтивост; сите присутни имале право на глас, дури и жените. Истовремено, просветителските автори како Џон Милер го користеле чајот како симбол на „цивилизацијата“, која тие ја сметале за врвот на човечкиот развој – гледиште што придонело за оправдување на европскиот империјализам и за раѓањето на општествените науки. На овој начин, чајанките истовремено ја зајакнувале индивидуалноста и ја откривале моќта на општествените норми.

Особено значаен бил Жан-Жак Русо, кој силно ја афирмирал индивидуалноста и истовремено жестоко ја напаѓал „општествената расипаност“. Неговото влијание е суштинско за разбирањето на тензијата меѓу индивидуална автономија и општествена условеност – тензија која е во центарот на анализата на ова дело.

На крај, според критиките, „Револуционерното себство“ нуди извонреден увид во тоа како се создавало модерното „јас“ и кои културни практики придонеле за неговото обликување.

извор

21 ноември 2025 - 15:57