Требаше да биде тоа тивко неделно утро посветено на пишување колумна за влијанието на апартманизацијата врз миграцијата на населението во Хрватска. Си го правам првото утринско кафе и седнувам на каучот за да го започнам мојот неделен ритуал - читање вести на портали и дневни весници. Пред моите очи осамнува сликата на раскрвавениот поранешен американски претседател и актуелен претседателски кандидат Доналд Трамп, кој држи стегната тупаница во воздух додека агентите на тајната служба се обидуваат да го заштитат со своите тела.
Следува шок и неверување. И чувството дека моментот во кој таа слика влезе во мојата свест е еден од оние на кои се сеќаваш до крајот на животот. Ја додавам таа слика на мојата листа на клучни моменти кои вклучуваат живо сеќавање каде бев и што правев кога Горан Иванишевиќ го освои Вимблдон, кога беше нападнат Светскиот трговски центар во Њујорк и кога Санадер поднесе оставка пред запрепастените новинари.
Се јавувам на мојата уредничка и предлагам да ја смениме темата на колумната. Неодамна се вратив од САД откако поминав десет месеци во Бостон на програма за академска размена, за време на која имав можност од прва рака да ја искусам длабочината на поделеноста во американското општество. Таа се согласи на мојот предлог и ќе читате текст кој одблизу дава поглед на контекстот и околностите кои доведоа до немилиот настан, кој лесно може да стане точка на пресврт, не само во Америка, туку и на глобално ниво.
САД несомнено се длабоко идеолошки поделено општество. Меѓутоа, достапните политиколошки истражувања сугерираат дека длабочината на идеолошката поларизација во Америка не е значително различна од другите богати капиталистички земји. Она во кое Америка се разликува е степенот на афективна идеолошка поларизација, што лаички може да се преведе како количината на емоции што американските граѓани ја вложуваат во промовирање и одбрана на нивните идеолошки ставови. Оваа афективна идеолошка поларизација станува појасна ако се споредат Америка и Хрватска.
И во Хрватска луѓето имаат идеолошки ставови, но ако видат дека се загрозени вредностите за кои се залагаат, типичната реакција е да одмавнат со рака, да слегнат со раменици или да се препуштат на нашиот омилен национален спорт - лелекањето. Ретки се моментите кога нашите граѓани ќе почувствуваат емотивен набој да направат нешто проактивно.
Во Америка буквално е обратно. Залагањето за сопствените идеолошки вредности е многу повеќе наполнето со емоции и е придружено со активистички порив да се направи нешто за одбрана и/или устоличување на овие вредности како социјална парадигма.
За време на мојот престој во Бостон, тоа јасно се виде и се почувствува во разговорите со моите американски колеги и пријатели, но и од изобилството на про-палестински и про-израелски демонстрации на универзитетите низ тој град.
Судир на разбудена и конзервативна идеологија
Емоционално наелектризираното залагање за сопствените идеологии таму оди и чекор понатаму. Во либералните (и побогатите) делови на земјата на источниот и западниот брег, многу агресивно се турка прогресивната разбудена агенда. Кога ќе останете во таков амбиент подолг временски период, сфаќате дека уставно загарантираната американска слобода на говор е релативна работа бидејќи дури и вашите високообразовани американски пријатели не се осмелуваат јавно да ги преиспитаат новововедените политики поврзани со DEI (кратенка за различност, еднаквост, инклузија), иако не се согласуваат со нив.
Некои од нив, дури и ним им се премногу прогресивни. Многу успешни белци од академскиот свет, исто така демократи, не се осмелуваат јавно да кажат дека поради нивната раса и пол повеќе не се конкурентни за највисоките позиции во академскиот систем. Ако сте поддржувач на републиканците, на Доналд Трамп, или ако не сте биле вакцинирани против ковид, во прогресивни делови на земјата како што е Бостон, најверојатно ќе ги чувате овие информации во вашиот најтесен семеен круг.
Во исто време, на југот и во централна Америка се случува конзервативна револуција. Универзитетите отстрануваат од наставните сè што замирисува на ДЕИ, репродуктивните права се скратуваат, а политиките за афирмативна акција за малцинските групи се укинуваат. Расните разлики во нееднаквоста во приходите во тие делови од земјата се многу поочигледни, а доминацијата на белите мажи на позиции на моќ е уште поочигледна. Она што на либералниот исток и запад на земјата се зборува само со шепот во најтесниот круг луѓе, во конзервативните делови на земјата се кажува бучно и со истиот емотивен набој што го чувствуваат прогресивците во полибералните делови на САД.
Исклучивост и неразбирање на двете страни
И двете групи се исклучиви затоа што не ѝ дозволуваат на другата група право на различен став. Според мене, либералите се повеќе лицемерни затоа што си земаат за право да се декларираат за морално и интелектуално супериорни, иако теоретски се залагаат за различност, еднаквост и инклузивност, што би требало да значи дека и конзервативците треба да бидат сфатени како рамноправна група која има право на свои ставови. И двете групи во основа не ја разбираат природата на општествените промени. Либералите ги охрабруваат премногу агресивно, не разбирајќи дека за општествените промени е потребно време и дека тие ќе бидат одржливи само ако не се наметнуваат, туку се случуваат органски.
Конзервативците, од друга страна, не сакаат никакви промени и покрај видливите општествени проблеми и дисфункционалности на американското општество. Тие би сакале да ја замрзнат ситуацијата таква каква што е или да ја вратат неколку децении наназад, и покрај фактот што американското општество брзо се менува и економски и демографски. И двете страни агресивно ги туркаат своите политики, што создава спирала од акции и реакции што ја прават социјалната атмосфера во земјата - во која секој има право да поседува огнено оружје - позагреана, поопасна и, како што видовме- понасилна.
Нееднаквоста во приходите ги поттикнува идеолошките разлики
Наместо исклучиво да се определува кој е во право а кој не е, можеби би било покорисно да се обидеме да ги разбереме позадинските причини кои довеле до ова. Растечката нееднаквост во приходите е веројатно најважната причина. Според достапните статистики, еден процент од најбогатите американски домаќинства, во 2023 година имале 38,7 трилиони долари или 26,5 отсто од вкупното богатство на земјата. Во исто време, 60 отсто од домаќинствата класифицирани во средната класа според приходите располагале со 26 отсто од богатството на земјата. Со други зборови, за прв пат во американската историја, најбогатиот еден процент лани поседувал повеќе отколку целата американска средна класа заедно. За нас во Хрватска, колку и да сакаме да се жалиме дека сме во лоша економска состојба, таквата нееднаквост во приходите е незамислива. Хрватска редовно се класифицира меѓу 20-те земји во светот со најниска нееднаквост во приходите. Правото на образование и здравствена заштита е загарантирано за сите, не само на оние кои заработуваат повеќе, а разликите меѓу платите на оние кои заработуваат најмногу и оние кои заработуваат најмалку не се ни приближно драстични и шокантни како во Америка. Ваквите огромни и растечки нееднаквости во приходите во Америка ја уништуваат социјалната кохезија, создаваат социјални победници и губитници и ја прават атмосферата во ова мултирасно општество сè позапалива.
Влијание на демографските и имиграциските процеси
Америка со векови беше имигрантско и мултикултурно општество во кое белците имаа доминантна социјална и економска улога. Но, за десет години, латино населението ќе го надмине белото население, што им дава причина на либералите да се залагаат за прогресивни промени кои, според нив, треба да ја олеснат таа транзиција, а кај конзервативците оваа промена создава силен порив за одржување на постоечкиот поредок.
Како што населението станува побогато, така се претпочита слободното време отколку работата и расте тенденцијата да се имаат помалку деца. Но, за да се одржи животниот стандард, економијата мора да продолжи да расте, а за да расте таа, некој треба да работи. Тоа важи и за Америка и за Европската Унија, но сè повеќе и за Хрватска: не можете истовремено да имате висок животен стандард (а во Европа и многубројни социјални права) и да имате помалку деца и да ја ограничите имиграцијата. Ќе мора да се откажете од една од тие три ако сакате да ги задржите другите две. Секоја земја се обидува да најде свој начин да ја реши оваа трилема.
Она што ѝ е во корист на Америка е тоа што таа земја постојано природно се прилагодува и затоа продолжува да оди напред. Тоа е општество кое си дозволува обиди и грешки, општество кое е отворено за неуспех доколку нешто се научи од тоа. Мојот впечаток е дека американското општество многу подобро од Европа разбира дека демократијата често е хаотичен процес, потребен за да се произведат некои нови позитивни состојки. Исто така, Америка е првото големо богато општество кое се обидува да најде модус да биде мултирасна и мултикултурна на одржлив начин. Во моментов сè уште нема јасна визија за тоа како треба да изгледа и функционира едно вакво општество, но ако некоја богата земја може да го постигне тоа, тогаш тоа е Америка.
Ако Американците успеат во тоа, нивниот рецепт ќе го следат и другите земји во светот. Со оглед на геополитичките, економските и климатските околности во кои се наоѓаме на глобално ниво, многу други земји, вклучувајќи ја (сакале или не) Хрватска, наскоро ќе се соочат со слични предизвици. Да се надеваме дека на патот до таквото решение во Америка ќе преовлада разумот, разбирањето на контекстот, препознавањето на лимитите на сопствените идеолошки вредности и вистински дијалог, наместо слеп емоционален набој, убеденост во својата правичност и политичко или какво било друго насилство.
