„Мојата филозофија, господине претседателе, е дека сите странци сакаат да нè зафркнат и наша работа е први да ги зафркнеме“. Со овие зборови, американскиот министер за финансии го убеди претседателот да направи колосален шок на глобалната економија. Според зборовите на еден од луѓето на претседателот, целта била да се активира „контролирано распаѓање на светската економија“.
Не, тие зборови не беа кажани од членовите на тимот на претседателот Трамп пред нивното тарифно расфрлање на „Денот на ослободувањето“. Иако „странците се тука за да нè зафркнат“ сигурно има белег на Трамп, изразот беше изговорен во летото 1971 година од тогашниот министер за финансии Џон Конали, кој успеа да го убеди својот претседател да го ослободи злогласниот „Никсонов шок“ неколку дена подоцна.
Коментаторите треба да знаат подобро отколку да се преправаат дека шокот што сега го испорачува Трамп е „без преседан“ и дека сигурно ќе пропадне како и сите „непромислени“ напади врз владејачкиот поредок. Никсоновиот шок беше поразорен од оној што беше испорачан денес, особено за Европејците. И токму поради предизвиканото економско уништување, неговите архитекти ја постигнаа својата главна долгорочна цел: да обезбедат американската хегемонија да расте заедно со американскиот двоен дефицит (трговскиот и на владиниот буџет).
Успехот на Никсоновиот шок во никој случај не гарантира успех на верзијата на Трамп, но потсетува дека она што е добро за американските владетели не е нужно добро за повеќето Американци или, навистина, за светот. Еден од најпаметните советници на Никсон, кој помогна да го убеди Конали за потребата од шок, ја артикулираше оваа точка со брилијантна јасност:
„Примамливо е да се гледа на пазарот како непристрасен арбитер. Но, балансирајќи ги барањата за стабилен меѓународен систем наспроти желбата за задржување на слободата на дејствување на националната политика, голем број земји, вклучително и САД, се одлучија за второто“.
Потоа со една дополнителна фраза тој ги поткопа сите претпоставки врз која Западна Европа и Јапонија ги подигнаа своите повоени економски чуда: „Контролираното распаѓање во светската економија е легитимна цел на осумдесеттите“.
И десет месеци по ова предавање, дотичниот Пол Волкер се искачи до претседателството на Федералните резерви. Наскоро каматните стапки во САД беа двојно, а потоа и тројно зголемени. Контролираната дезинтеграција на светската економија, која почна кога претседателот Никсон беше убеден од Конали и Волкер да го уништи дотогаш стабилниот режим на девизниот курс, сега се комплетираше со зголемувања на каматните стапки кои беа многу поразорни отколку што може да бидат тарифите на Трамп денес.
Според тоа, Трамп не е првиот претседател кој бара контролирано распаѓање на светската економија со разорен удар. Тој не е ниту првиот што намерно им нанесе штета на американските сојузници за да ја обнови и да ја продолжи хегемонијата на САД. Ниту првиот кој беше подготвен да му наштети на Вол Стрит на краток рок во процесот на долгорочно зајакнување на акумулацијата на капиталот во САД. Никсон го направи сето тоа половина век порано.
Иронијата е во тоа што светот по кој тагува западниот либерален естаблишмент денес настана како резултат на Никсоновиот шок, кој ги роди неолиберализмот, финансијализацијата и глобализацијата.
Основното прашање на тимот на Никсон беше: Како може Америка да ја задржи хегемонијата со дефицит? Има ли алтернатива за затегнување на ремените со што се ризикува рецесија и намалување на воената моќ на Америка? Единствената алтернатива, претпоставуваа тие, беше да се направи сосема спротивното од стегањето на ременот: да се зголеми трговскиот дефицит на САД и да се натераат странските капиталисти да платат за тоа. (Ова беше стратегијата „зафркнете ги пред да нè зафркнат“ од Конали за Никсон).
Нивната смела стратегија да ги натераат странците да платат за двојниот дефицит во САД се потпираше на создавање синџири на капитал преку кои странските долари би можеле да се враќаат во татковината, а потоа да се рециклираат. Тоа значеше одврзување на Вол Стрит од сите ограничувања што му ги поставија Њу Дил, Воената економија и системот Бретон Вудс. По четири децении контролирање на банкарите за да не предизвикаат уште една 1929 година, тимот на Никсон ги ослободи. Но, тоа бараше нова економска теорија завиткана во соодветна политичка идеологија.
Под идеолошката и псевдонаучна покривка на неолиберализмот, банкарите се најдоа со милијарди странски долари за да играат во дерегулирано опкружување: финансијализација. Колку повеќе овој нов светски систем се потпираше на американските дефицити што ја генерираа потребната побарувачка за европски и азиски извоз, толку беше поголем обемот на трговија неопходен за стабилизирање на овој намерно неурамнотежен глобализиран систем. И така се роди глобализацијата.
Многумина го нарекуваат овој свет - оној во кој порасна генерацијата Икс - неолиберална ера, други го поврзуваат со глобализацијата, некои го идентификуваат со финансијализацијата. Сето тоа е исто - светот што го создаде Никсоновиот шок и кој беше потресен до темел од финансискиот крах во 2008 година. По спасувачките пакети во 2009 година, хегемонијата на САД продолжи со несмалено темпо, но изгуби голем дел од својата динамика. Денес, Никсоновиот шок остана без пареа - барем од перспективата на трампистите кои сакаат на американската хегемонија да ѝ дадат втор (или трет?) ветер. Ова е целата поента на „Трамповиот шок“ и неговиот мастерплан, вклучувајќи тактички потези како ангажирањето криптовалути за нивната кауза.
Но, постојат разлики помеѓу шоковите. Иако и двата имаа цел значително да го девалвираат доларот, а истовремено да го зајакнат неговиот статус да биде светска резервна валута, средствата беа различни. Никсоновиот шок се потпираше на дозволата пазарите на пари да ги девалвираат девизните курсеви на доларот, со дополнителна болка за американските сојузници преку експлозијата на цената на нафтата - што ги оштети Европа и Јапонија значително повеќе од американските производители. Трамп можеби вади (мал) лист од книгата на Никсон во врска со цените на нафтата, но тој се обидува неговите тарифи да го направат она што каматните стапки беа за Федералните резерви на Волкер: оружје што им нанесува поголема болка на европските и азиските капиталисти отколку на американските.
Исходот од Трамповиот шок ќе зависи од тоа дали има моќ да се задржи, за што веројатно ќе треба двопартиска поддршка. На крајот на краиштата, еквивалентот на Никсон функционираше затоа што претседателот Картер го назначи Волкер во Федералните резерви и му дозволи непречено да го продолжи проектот; пред претседателот Реган дополнително да го забрза со помош на наследникот Алан Гринспен.
Дали американскиот политички систем сè уште е способен за тој степен на двопартиска поддршка? Изгледа малку веројатно, но, повторно, кој би помислил дека Бајден ќе ги прифати кинеските царини на Трамп и ќе ја ескалира Новата студена војна што ја почна неговиот претходник?
И ако шокот на Трамп има нешто слично на успехот на шокот на Никсон, како ќе изгледа овој свет? Можеби е премногу рано да се каже, но неолиберализмот веќе е оспоруван од технофеудалното кредо на неореакционерите како Петер Тил. Клауд-капиталот го заменува финансискиот и божествената улога на пазарот ја заменува со светиот грал на трансхуманата состојба (спојување на клауд-капиталот, вештачката интелигенција и биолошката индивидуа). Наскоро под сличен притисок ќе биде и финансијализацијата. Како што се развива вештачката интелигенција, Вол Стрит нема да може да продолжи да се спротивставува на спојувањето на клауд-капиталот и финансиите, како што се гледа во амбицијата на Илон Маск да го претвори Икс во „апликација за сè“.
Ваквиот развој на настаните ќе им го направи на плаќањата она што интернетот им го направи на факс-машините, со сериозни последици за финансиската стабилност, вклучително и каква било идна улога на Федералните резерви. И на местото на сонот за Глобално село, ќе ја имаме Заѕиданата нација.
Сепак, тоа што глобализацијата се повлекува не значи дека е можна економска независност. Шокот на Трамп нè турка на испресечена планета: Во едното парче вазалните земји што потклекнаа на планот на Трамп и во вториот во кој на експериментот БРИКС му е дозволено да го тргне по својот пат.
Секоја генерација сака да мисли дека е на прагот на некаква историска трансформација. Но, нашата е доволно проколната за да биде навистина во таа точка. Затоа, наместо да се фокусираме премногу на карактерот на човекот во Белата куќа, би било добро да се потсетиме дека Никсоновиот шок беше многу поважен од Никсон. Ако Никсон еднаш го преобликува светот, оставајќи го погрд и понеурамнотежен, Трамп сигурно може да го направи тоа повторно.
Јанис Варуфакис за Unherd
