Почнувам со читање на романот на Господинов под самонаметнат притисок да го завршам до неговата промоција во Скопје на 1 декември. Некаде кон средината, веќе знам како би почнал освртот кон книга во која минатото, сегашноста и иднината коегзистираат до степен во кој дури и на јазик како македонскиот, кој поседува алатки за граматички да ги долови различните глаголски времиња, читателот понекогаш го губи хроно-компасот. Како да чита на некој од тн. „безвременски“ (tenseless) јазици, кои прават разлика само меѓу идно и не-идно време.
Да, така ќе почне освртот. Со кечуанскиот јазик што го зборуваат 8-10 милиони луѓе од перуанските Анди, најпознат од семејството јазици на империјата на Инките. И со неговите најнеобични карактеристики за Европејците: непостоењето на минато и сегашно време, и на два специфични прилога: „кипа“ (qhipa), кој истовремено означува и „позади“ и „иднина“, и навпа (ñawpa), со значење „напред“ и „минато“. Како што велат и соседите на Кечуаните, народот Ајмара од боливиските Анди, но и од нив илјадници километри оддалечените постари жители на македонските села, ние се движиме свртени со грб кон иднината (затоа што не знаеме што нè чека таму), а со лице свртени кон минатото (затоа што него можеме да го „видиме“ - се сеќаваме на него).
Романот „Засолниште од времето“ на Георги Господинов ги третира личните и колективните сеќавања како нешта што ни се постојано пред очи, и уште повеќе, што се вградени во нас - залепени за носниците, населени во белите дробови, закостени во ’рбетот и колковите, заглавени во ушните школки, каде татнат како во оние морските. Нивната омниприсутност е толку силна, што не е ни важно дали формално помниме имиња на луѓе, места и години. Ваквата дефиниција на сеќавањето е површна, затоа што „минатото не е само она што ти се случило, туку понекогаш она што си го замислил“. Приказните кои не се случиле, а биле посакувани, стануваат засолниште од последиците на оние кои се случиле, а не требало.
Го забележувам ова за да не го заборавам и продолжувам со читање.
При крајот, на страница 292:
„Некаде на Андите веруваат и до ден-денешен дека иднината е зад тебе. Ти доаѓа изненадувачки и непредвидливо зад грбот, а минатото секогаш ти е пред очите, веќе се случило. Кога зборуваат за минатото, луѓето од племето Ајмара покажуваат со раката пред себе.“
Koинциденции. Нешта што се појавуваат на исто место, и во исто ВРЕМЕ. Настани кои изгледа дека се поврзани со некакво значење, кога такво значење нема.
***
Мистериозен терапевт по име Гаустин, алтер-его на авторот, основа „Клиника на минатото“ која третира пациенти со Алцхајмер, обезбедувајќи им околина на која се сеќаваат и во која се чувствуваат безбедно. Поделена по спратови кои претставуваат одредена деценија, таа е опремена до најситен детал со материјални и сетилни поттикнувачи на сеќавања - специфичен мебел, марки цигари, тапети, списанија. Клиниката е толку успешна што тука почнуваат да доаѓаат и луѓе кои немаат деменција, но за кои ваквото враќање во минатото има терапевтски ефект. Идејата наскоро се шири низ Европа, каде политичарите организираат референдуми за иднината, со враќање на земјите во симулирано минато.
Следејќи го овој процес и резултатите за секоја од земјите, Господинов практично прави пресек на европскиот 20-ти век, но и иронизира со тоа што значи „златна епоха“ вон историските учебници. Шпанија ги бира 1980-тите, поради бумот на кинематографијата и „првите цицки на екран по Франко“. Шведска има мака да одбере среќно време за враќање назад, поради постоењето мал број несреќни децении. Оние земји за кои би се очекувало дека би ги одбрале 60-тите (поради славната 1968), како Франција или Чешка, прават сосема поинаков избор. Како заборавено кафе испаруваат и спомените за динамичната австриска империја од почетокот на векот. Во Германија победуваат 80-тите, што значи дека Ѕидот се враќа, а на сметка на тоа победува баналноста - желбата да „воскреснат“ Нена, Алфавил, младите Бекер и Штефи Граф, дури и омразените новогодишни програми на ГДР.
„На луѓето очигледно им се живее во диско и досада“ - нивниот избор не само што не се раководи од спектаклите на револуционерните преврати и „интересноста“ на времињата, туку оди контра нив. Освен кога изборот и не е толку прецизен, како во Бугарија, каде преовладуваат две замислени струи - Движењето за социјализам од 70-тите и партијата Јунаците, чија платформа не е поврзана со конкретна деценија, затоа што „митот не се користи со нашата мерка по години“. Тој - митот - ги менува и потребите на пазарот, враќајќи ги на сцена подзаборавените професии (шивачи, производители на оружје), но и актерите - професионални статисти кои глумат ту тракиски цар или божица на плодноста, ту прабугарски хан, Османлија, јаничар или партизан (сцени какви што сведочевме околу 2014-тата и на скопскиот плоштад, со статисти во антички тоги и древно македонски штитови).
Ваквите макро-кадри на идеолошка (зло)употребата на минатото се преплетуваат со авторовите пресметки со сопственото, кое течејќи низ ситото на времето не остава талог од кој би можело да се пресоздаде онакво какво што било, макар и со поблуткав вкус. Парадоксално, заборавањето создава нови и живописни спомени, ама за нешта што (можеби) никогаш и ги немало. Сепак, едно е јасно - напред беше поарно.
Во тоа е целиот ужас. И целата утеха.
Илина, Букбокс
(пишувано во две сиви попладниња)
издавач: Или-или
преведувач: Душко Крстевски
Детали за промоцијата тука
