Ноќе, во интимен, полугласен разговор со самиот себе, никако не можам логички да оправдам зошто во последно време толку ме вознемирува човечката глупост. Кога туѓата глупост би била непријатна како нашата сопствена забоболка, тоа уште и би можело да се објасни: скапаните заби го трујат расположението, од забоболка не може да се спие. Но вака? - Како 'вака'? - Па вака: с во животот е подредено на подлабоките закони на природата што науката во последно време ги нарекува 'природни закони': зошто на пример лепчето со путер паѓа на онаа страна која е намачкано, а никогаш побратно? Случајност? Не! Закон.
Вселенски закон. Или: зошто чадот од локомитивата секогаш се врти на онаа страна на која човек го набљудува пејсажот од возот кој татни? Тоа се, гледате, прашања на кои нема одговори, затоа што тоа се проблеми сосема нејасни, дури - би можело да се каже - и необјасниви, а човечкиот ум е тажно беспомошен, па ако некој се вознемирува заради човечката глупост, тоа значи дека и самиот не е баш претерано надарен со ум. Не треба да се спаѓа помеѓу суровите, полуписмени 'мислители' кои 'мислат' дека поимот дожд е поматеријалистички од поимот Бог, па полни со себе, дури - би можело да се каже - патетично изјавуваат дека дождот е просто дожд, то ест дека дождот не е ништо друго туку она што е, то ест - 'дожд', то ест дека дождот е 'природна појава' а не е некаков божји дожд, тогаш од тоа слободоумно кокодакање не може повеќе да се проговори ниту еден мудар збор, како со тоа префрлување на дождот во редот на 'природните појави' да е решено последното отворено прашање на човечката мисла, од првиот дожд до денес.
Повелете на ваквиот 'слободен мислител' да му изјавите дека поимот на детеологизиран дожд не е сосема јасен, и дека вие лично баш и не верувате дека небеските водоводни направи се со божествено потекло, но дека прошетката по дожд во секој случај ви е помила од празно надмудрување, тој господин инквизитор ќе ве заколе во име на 'слободната мисла', како што ве колеше вчера во име на каков и да е друг имепратив: ако сте се сомневале во тоа дека дождот е бојжи, тоа би било смртоносно токму како што денес е смртоносно да се сомневаш дека поимот дожд не е објаснет со тоа што сме го категоризирале во редот 'природни појави', и така натаму, отприлика - ни самиот не знам што всушност сакав да кажам? Не е ни ова што сега мудрувам, занесен во овој свој монолог, бог знае колку интелигентно, но кога веќе дозволив да ме понесе човечката глупост и кога самиот по природа бев толку глуп што не умеев тоа да го спречам, сега залудно ми е да кукам над глупоста на свемирот! Одгнатнувањето на глупост не е толку едноставна задача!
Без оглед значи дали човечката глупост е божје дело или не, таа не се губи при своето делување. Од една глупост човечка до друга патот често трае со векови: како светлина на изгасната ѕвезда, глупоста никогаш не пропуштила да допатува на крајот на своето одредиште. „Амбасадата" на глупоста, по своја прилика, е вселенска, во повисоката, дождлива и недетеологизирана смисла на тој збор: глупоста е небеска сила која делува како гравитација или како светлина, како вода и воопшто како свемирски елемент. Глупоста е сама во себе заљубена и нејзиното самољубие е безгранично. Глупоста е нагрната со достоинство и титули, звања и чинови, глупоста носи златни синџири лордмајорски и ѕвецка со мамузи и кадилници, глупоста носи цилиндар на својата многу учена глава, а таа цилиндрашка глупост е елемент што го имам проучено прилично детално, затоа што меѓу тие цилиндраши имав чест и среќа да проживеам цел еден свој мал, незначаен живот на скромно граѓанско лице, толку скромно, што се има расплинато речиси до невидливост.
(...) Офицери после загубени војни, без коњи и без пцости, пропаднати бакнари без кредит, пеачи без глас, отпуштени чиновници, отфрлени политичари, сите тие панаѓурски кловнови, како бродоломници по поплава, пливаат по струјата на предрасудите во ѓубре, заборавајќи ја својата човечка суштина; тие се кукли од слама убедени дека карневалот навистина трагично завршил само затоа што ветерот ги однел нивните кловновски капи. Да им се случело тоа на некои други маски, би им било смешно. Луѓето секогаш се радуваат на туѓата несреќа, заборавајки дека таа е нивна сопствена. Кон сè човечко отсекогаш сум имал слабост, според стариот класичен рецепт: затоа што сите човечки слабости се всушност елементи на онаа човечка тајна која од човека создава за сожалување достоен бедник. Луѓето меѓусебно се мамат, се лажат в лице, манипулираат со ласкање и со проѕирно удварање, а тоа често им изгледа човечки почесно и похрабро отколку едните на другите да си ја кажат голата вистина. Луѓето се себељубиви затоа што не се сити, затоа што стравуваат од глад, зловолни се затоа што се понижени и затоа што им е сторена неправда, неправедни се, секако, но и кон нив не се праведни нивните ближни, несреќни се, повредени, огорчени, во партали, под смрдливи пердуви р'чат, завидувајќи едни на други на лонче кафе, на чиста перница, на нов велосипед, мрчејќи за секоја ситница како чавки на гранка кога објаснуваат на некој незнаен јунак околку тоа која имала право на првенство да се нагости со човечко око. Луѓето треба да се сакаат, да им се најдеш, да им бидеш при рака, со гостољубив став на домаќин, со гримаса на добродушно насмеан, со сладок израз на лицето, марципански, како новогодишно прасе во излог на слаткарница, тоа го имам проповедано како општествен принцип и по таа основна директива се имам раководено со години!
Треба секогаш со отворени врати да се дочекуваат луѓе, со раширени раце, да се примат непосредно, да се биде духовит, да се забавуваат ако се нерасположени, да им се купи риба, мајонез, дивеч, вино, тутун, сирења (многу разни сирења и јужно овошје), треба весело да се враќаш дома со пакети, со шишиња, во топли, загреани, осветлени соби каде чекаат богато послани маси, така мислев дека е добро, па така ја негував општественоста и во своја куќа гостев цели толпи битанги и глупаци, глупаци и битанги во бескрајни серии. Треба цела ноќ да слушаш туѓи глупости, да се гњавиш со туѓото себељубие, да се воодушевуваш на туѓите шали, да слушаш блесава, ненандарена свирка на дилетанти - така си зборував себеси и така според сопствените автосугестивни упатства потрошив всушност цел еден живот, под влечката на својата сопствена гостољубивост, подготвен за сите услуги, затворен, добродушен и малку приглуп слабоумник, кого неговите сопствени таканаречени пријатели го сметаа за безопасен, прилично досаден гњаватор, во чиј дом не е претерано забавно, но сосема пристојно се готви, а се сервира (речиси секогаш) и релативно добро вино.
Среде облаците чад, во бунилото на алкохолот, од глупата наметливост и од слабо воспитаната дрскост, од злобата на туѓите јазици, во мене со години се таложеше мачен талог на заситеност, гадење и на некое неодреден но всушност вознемирен немир, кој кон поединец знаеше да зезаме облик на растреперена раздразнетост. Сепак од време на време ми изгледаше преглупаво цела ноќ да губам со дрдорковци кои од ноќ во ноќ зборуваат едно те исто: за некакви партии, за партиски клевети и местенки, за устави, за битки, бескрајно досадно дрн дрн, кокодакање и пренемагање. Не дека и претходно меѓу релативно млади луѓе не забележував очигледни знаци на стареење, мрзоволна загриженост пред црни денови, целосен недостаток на воодушевување за благородни и несебични чувства, страшливо криење на сопствените убедувања, необично развиено чувство на самољубие, а посебно на сопствеништво: ова е „мој покрив", „мое знаење", „моја жена", „мое убедување", „мои книги", „мои приходи" (воопшто, сè мое), па кога веќе младите луѓе држат пелтечави монолози преувеличувајќи го значењето на секое па и на најмалото пореметување на „своето" варење, што ќе биде со тие млади господа, со нашите надобудни интелектуалци и светлоносци за една-две децении, така се прашував самиот себе, по малку сомничав кон тие дрдорливи деца на докторски дрдорливци, на мои школски другари, кои веќе ја изродиле следната сенилна докторска генерација танчари, славни адвокати и асистенти по клиники и лудници.
Забележав дека луѓето под својата маска се всушност нељубезни, студени, сурово индиферентни кон сето она што моментално не спаѓа во сферата на нивниот неспореден интерес, дека се ограничени, досадни, наметливи, дека се оговараат заради неверојатна заслепеност, дека не исполнуваат обврски, не плаќаат долгови, мајмунски слепо, огреничено, суеверно, суетно, алчни за слава се тепаат за животни пробиви (главно пробиви на црева и телесни удобности), и во таквите потиштени, всушност видовити расположенија јас се тргав од тој човечки замор, затоа што во штала со тие преживари и двопапкари од време на време ми стануваше премногу задушливо. Со луѓето заедно смрди, но е топло. Во самотииите - празно. И знаеме ние многу добро како всушност изгледа под туѓата опашка, но без тоа душкање не може да се живее.
