Другар од школска клупа знеше добро да црта, купивме водоотпорна црвена боја и две бели маици, и тој, од фотографии на работничките демонстрации во Гдањск, совршено верно го прецрта логото на Солидарност. Имавме по 15, одевме во прва средно и веќе утредента во школо се појавивме во тие маици. Ништо не се случи, професорите нè гледаа бледо и незаинтересирано, само ликот што ни предаваше психологија, некој Грковиќ, низ заби процеди дека Сталин бил голем човек. Уверени бевме дека тоа го зборува заради нас. А ништо не ни можеше. Никогаш подоцна во животот, како во тие 4-5 години, од 1980 до 1985, во себе не сум чувствувал таква слобода, која се манифестираше како постојана и секојдневна потреба да се реагира на светот околу себе. Маиците кратко ни издржаа, едно две-три перења, црвената не испадна баш водоотпорна, но јас долго, сè до војната, на дното од ормарот го чував тој артефакт на нашата рана политичка самосвест. Беше тоа првата маица со порака и првиот политички проглас на паното на моите гради.
Тоа немаше да биде да не беше Азра. Кога во раната пролет 1980 година е издаден првиот албум на Азра, немав уште ни 14, кога во 1984 се објави „Krivo srastanje“, запишував факултет и залудно се обидував да избегнам одење во војска. Во тие 4 години се случи сè што требаше да се случи и сите станавме онакви луѓе какви што ќе бидеме цел живот. Улогата на Азра во тој секогаш неизвесен процес беше неспоредлива. Ниеден писател ни книга, ниеден филм, химна или проглас на таков начин не влијаеја на формирањето на нашите погледи на светот. Кон школото бевме сомничави, кон Партијата имавме јасно артикулиран отпор, кој беше поврзан со два факта: по правило родителите беа партијци, исто како и најголемиот дел од послушното генерациско стадо што го презиравме, а црквата, од наша перспектива, не ни постоеше. Мина времето на комесари, а злите наратори и лажни пророци сè уште се не беа појавиле. Џони беше тука.
На првиот албум главно се љубовни и губитнички песни. Повеќето и денес ги знам напамет, некои стихови ги слушам како некој вид животно мото. И сè што знам да заборавам, пак ќе ги памтам „tvoje ruke u neskladu između zbilje i sna” или „volio bi da si nalik na one/ bradate i silne momke/ da ćumez dižeš na noge/ i da te nude cigaretom i alkoholom/ da nosiš šljivu ispod lijevog oka/ i vičeš parole što strašno zvuče…” Не знам, никогаш нема да знам дали тоа е голема поезија, дали тоа воопшто е поезија. Како што поетот не успева да се оддалечи од сопствените стихови и да ги слушне со туѓо уво, така и нам од тие времиња ни е невозможно да ги слушнеме и доживееме Џониевите стихови на поинаков начин. Залудни се во таа работа сите прочитани книги, залудно е созревањето и учењето.
Првата песна на страна Ц на двојниот албум „Sunčana strana ulice” беше „Poljska u mom srcu”, a прва на Б страна „Kurvini sinovi”. Тие две песни, тие едвај седум минути музика, се родното место на нашиот антикомунизам. Едно многу кратко време, меѓу 1981 и 1989, пред падот на Берлинскиот ѕид и пред речникот на нашиот јавен дискурс да го разбијат прво четниците, а подоцна и усташите, поимот на антикомунизмот беше позитивно конотиран. Од наша перспектива антикомунист не беше Роналд Реган, смешниот американски претседател и епизодист од второкласни каубојски филмови, антикомунист беше Џони Штулиќ. Конечно, тој за таа работа имаше потпишани уверенија од многубројни организации на СКЈ низ цела Југославија. Покрај него, и ние се чувствуваме антикомунисти бидејќи секој збор од тие две песни го доживуваме како декларација на сопствениот поглед на светот. „Полска во моето срце“ беше многу јасна, транспарентна песна, парола фрлена во лицето на општествениот колектив. „Курвините синови“ беа метафора. Покрај текстот на песната во внатрешниот омот на плочата имаше и посвета. Пишуваше, ако не се лажам, „на слугите на империјализмот и хегемонизмот“. Империјализмот се врзуваше за политиката на САД, а хегемонизмот во јавниот речник беше синоним за Советскиот Сојуз. Овие стихови од песната и денес ме ежат „lutke od krvi, bez trunke ideje”, „otišao sam daleko do krajnjih granica/ more je uzimalo od neba” и „hladna noć pred velike događaje/ ne želim više da se sjećam”.
Чудно како од сето тоа не остана ништо и како тој бунт, тој гнев и бес, остана совршено неартикулиран. Наместо тоа, со нашиот свет, под нови знамиња и со нови химни продолжија да владеат истите кукли од крв, без ронка идеја.
Најважен беше тројниот жив албум „Ravno do dna”. Звукот на таа музика, тоа грмење на дивото гитарско трио во Кулушиќ, е саундтрак на доцната адолсценција и раната младост. Би требало таа приказна да се раскаже без болежливост, без лесна и презасладена носталгија каква што секогаш се појавува кога пробуваме да кажеме што сме биле. Тоа време беше мачно, бидејќи се чувствуваа навестувања за пропаста, бидејќи жлездите дивјачки ни работеа, хормоналните бури секојдневно нè фрлаа од крајност во крајност. Така би требало тоа да се раскаже, кога би се можело.
Потоа следува опаѓање па пропаст. Албумите „Filigranski pločnici”, „Kad fazani lete”, „Krivo srastanje”, и потоа крај. Да, имаше и сингл со песните „E pa što” и „Sloboda”. Оваа втората е совршена порака за крај „sloboda nije krilatica reklamnog panoa/konstruktivna kritika postojećeg stanja”. Се сеќава ли уште некој на фразата за конструктивна критика и нејзиното значење во системот на самоуправниот социјализам? „Конструктивната критика“ беше она што подоцна стана „консензус за националните интереси“. Растејќи со Азра се учевме на нешто што, ако не го заборавиме ученото, само ќе ни наштети во животот: осаменоста како прво начело на слободата. Да се биде контра толпата, тоа е добро, сè друго е недостојно и за живот и за песна. „Sloboda nije podmetanje ideološki zakržljale forme/ sloboda nije podmetanje bilo kakve forme”, ох колку би било полесно да се живее меѓу овој свет тоа никогаш да не го помисливме! „Sloboda je svijest o skladu nesklada nesavršenih ljudi” – не знам од кај му е на Џони ваква дефиниција. Подобра нема, иако слободата не може да се дефинира. Слободата е процес што, во нашиот случај, одамна беше стопиран. Уште во времето кога престанавме да растеме.
Што помислувам денес кога случајно ќе слушнам Азра? Пробував во последниве 20 години повторно активно да ги преслушам, онака како што одново препрочитувам некои книги, ама веќе не оди. Истата музика е тоа, истите зборови, истиот див копнеж за слободата, ама веќе ние не сме исти, нас, всушност, веќе нè нема. После војна не е можно враќање на Азра, бидејќи слободата е невозможна, а зборовите на фатален начин ги сменија своите значења.
По стотина песни во четири години, Џони замина во беспаќа со кои веќе немав ништо. Веќе 1985, 1986, сè беше готово. Потоа се пресели во Холандија, па дојде војната, протатне над нашите глави и сешто во нив избуричка, а тој никогаш не се врати. Велат дека живее како човек без државјанство. Не знам дали е тоа точно. Но секогаш кога во последнава четвртина век ќе дадеше изјава или кратко интервју, секогаш кога ќе контактираше со некој човек од својот бивш свет, ќе ѝ наштетеше на својата уметност. Требаше да молчи и да се прави дека нè нема. Потоната Атлантида. Земја и земји со совршено безначајни култури. Никој и ништо.
Со години мислам дека треба да се напише нешто за Азра. Но што и да почнев, како и да ја замислев таа приказна, се претвораше во беден ламент, во лоша проза на идолопоклоник, во бенигна носталгија. На крајот сè стана така смртоносно бенигно. А треба да се напише нешто за Азра, но јас тоа не го можам. Ќе биде како ништо да не ни било. А можеби и не било. Само слобода, како настинка кога ќе пројде.
