„Нема ни срам, ни перде“ - велиме за човек кој е бескрупулозен, или кој има проблем да се прилагоди на стандардните очекувања на средината. А тие очекувања подразбираат дека токму срамот ќе ги регулира импулсивните реакции на поединците, односно ќе претставува коректив за каква и да е неморалност или ексцентричност.
Во претхристијанските верувања оној кој им го наметнува чувството на срам на луѓето е Ѕевс - откако Прометеј ги дарува со најголемиот пронајдок, оганот, и на тој начин ги одделува од животните, врховниот бог им всадува срам и чувство за правичност, за тие да можат да живеат заедно во хармонија.
Срамот е емоција која ни сигнализира дека сме направиле нешто погрешно или нечесно. Но тоа истовремено е она што нè дисциплинира и самоцензурира, поради можните последици - деградирање, понижување, отфрлање од страна на семејството и пошироката заедница.
Во минатото посрамотувањето (и кај нас) обврзно вклучувало физичка димензија - изложување на погледи, на вулгарни зборови, обредно шетање на крадец со украденото околу вратот низ селото, враќање на „нечесната“ невеста кај родителите свртена наопаку на магаре. Денес арената за можно посрамотување е виртуелна и глобална, што не значи дека помалку боли. Но работата е што ги боли само оние кои го имаат задржано ова чувство, или во средини каде срамот е „лепак“ за колективното ткиво.
Нова книга под наслов „Политиката на понижување: модерна историја“ од германската историчарка Уте Фреверт (Oxford University press), започнува со приказната за 26-годишниот пиљар од Тунис по име Мохамед Буазизи. Тој во декември 2010 се запалил пред канцеларијата на градоначалникот откако полицајка јавно му удрила шамар и му ја одзела стоката. Овој негов чекор го поттикна „револтот на достоинството“, што пак беше вовед во тн. „арапска пролет“.
Фреверт анализира како е можен ваков инцидент во ситуација во која велиме дека современите политики не се базираат на моќта на оние кои ја поседуваат да ги срамотат оние под нив, туку на демократските капацитети на поединците, на кои не им се потребни обредни посрамувања за да живеат заедно во мир. Очигледно, и не само базирано на горниот пример, срамот е безвременска емоција која се мобилизира и се користи како алатка за контрола секогаш кога за тоа ќе искрсне шанса.
Еден таков пример е образовниот процес во кој во поголемиот дел од светот се забранува физичко казнување и срамотење на учениците. Но ако ова не се случува во училниците, и од страна на наставниците, не значи дека го нема на интернет, меѓу врсниците. Се срамотат и возрасни за нешта што ги направиле, а можеби и не. А постои и јавно само-срамотење, на кое се фаќа сеир, и кое како повеќе да служи за саморекламирање отколку за вистинска катарза на личноста за нешто што таа го сторила.
Фреверт покажува дека во сите области на животот - внатрешната и надворешната политика, семејството, бизнисот - луѓето не можат да живеат заедно без срам. Од друга страна, оние кои изгледаат како да спијат мирно ноќе и покрај сите морално сомнителни (и криминални) нешта кои ги имаат направено, понекогаш предизвикуваат чудење. А понекогаш просто завист.
Види претходно: „Зошто постои срам?“ (од еволутивна гледна точка)
