„Ноќна стража", насликана во 1642, на прв поглед делува како обичен групен портрет на холандската „милиција" - граѓански групи кои се грижеле за редот и мирот во седумнасетиот век, составени главно од членови на средниот слој. Во недостаток на фотографска технологија, тие често нарачувале големи масла на платна со ликовите на членовите на нивните дружини, онака за чалам и за спомен. Иако обичен син на воденичар, Рембрант бил доволно талентиран и вреден за во еден момент да се најде на листата посакувани портретисти на ваквите „агенции за обезедување". Но во неговиот случај приказната излегла многу, многу поинаква.
Гринавеј посветува дури два филма на оваа тема, едниот игран под наслов „Ноќно стражарење" (2007), другиот документарен „Рембрантовото J'Accuse" (2008, парафраза на познатото 'J'accuse'/Обвинувам на Емил Зола упатено кон претседателот на Франција) со вклучени извадоци од играниот. Иако е најдобро да се гледаат двата, сепак препораката е да се почне со документарецот (а не обратно како што направив јас, следејќи ја хронологијата на филмовите), затоа што така често апстрактните ликови и детали од играниот, кој патем трае речиси три часа, стануваат многу поинтересни и појасни.
Документарецот почнува со став на Гринавеј кој звучи остро - дека повеќето луѓе се визуелно неписмени, и дека тоа е резултат на нашата цивилизација која се потпира на пишуван текст, а не на слики. Но по гледањето на филмот тој не само што звучи реално, туку и два пати ќе помислите пред следниот пат да минете само неколку часа протрчувајќи низ кој и да е музеј на светот, само бегло фрлајќи поглед врз сликарските дела на големите мајстори, кои често содржат многу повеќе пораки отколку што можеме да замислиме.
Ова на Рембрант е дефинитивно одличен пример за тоа. Таа не само што не е обичен групен портрет, вели Гринавеј, туку содржи и опасно обвинување, упатено кон тогашниот врв на холандската милиција, и локалните фунционери, кои вплеткани во криминал со детска проституција (и кој знае што уште не) одлучуваат да исценираат несреќа, во која треба да загине еден капетан, кој очигледно знае повеќе отколку што би требало. И Рембрант знае нешто кое не смее јавно да го каже, но кое затоа го „кодира" во сликата, за чие прочитување е потребно само малку моќ за апстрактно мислење и познавање на симболиката на знаците вградени во неа, во и вон нивниот историски контекст.
Гринавеј детектира 34 такви загатки и изложувајќи ги како на спид, но сосема јасно и убедливо за оној кој има концентрација да следи непрекинат говор од 100 минути (па и синхронизирано на руски како во мојот случај), на крај да биде награден со вистинска гозба од визуелни впечатоци, и семиолошка анализа која ќе направи никогаш повеќе да не ја гледате оваа слика (а богами и која и да е друга) со истите очи.
Зошто на сликата, нетипично за овој жанр, има две девојчиња? Што симболизираат мртвите кокошки закачени на појасот на едното од нив? Чие е окото кое ѕирка од еден агол, и дали е тоа она на Рембрант кое го сведочи злоделото? Каква е симболичката улога на светлината и на поставеноста на некои од реквизитите и особено на дланките и показалците на некои од портретираните? Зошто во еден момент делови од сликата биле исечени? Зошто никој од претставените не е свртен кон гледачот, освен еден?
Сите овие прашања се одговорени на начин кој прави навистина да се соживеете со намерата на Рембрант, но и со сите неволји кои го снашле по изложувањето на сликата, како финансиски така и семејни. Единствена маана која ја наоѓаме во филмот е квадратчето со главата на омниприсутниот Гринавеј кој самиот го кажува текстот, кое делува малку морничаво и одзема внимание од остатокот од сцените.
Францускиот поет Пол Валери рекол: „Мораме да се извиниме кога зборуваме за сликарството". И тоа со право важи за сите уметности кои не се потпираат на зборови. Но овој пат сме му благодарни на Гринавеј што ни ги отвори визуелните чакри, макар и преку непрекинато зборување.
