„Фаворитизмот“ може да се објасни како заштита, протежирање, форсирање или помагање на нашите „миленици“ односно на оние кои ни се блиски, кои ги сакаме или кои просто ги познаваме. Toa се „фаворитите“ во нашиот морален универзум, чиешто помагање го чувствуваме како чин на љубезност и добрина, но што во основа значи лишување од иста таква помош на голем број други луѓе, кои не се квалификуваат иако можеби имаат многу поголема потреба од неа. Од едноставна причина што не се лоцирани во нашите морални „концентрични кругови“.
Овој израз е на aвстралискиот филозоф-рационалист Питер Сингер (1946), чија специјалност е применетата етика, а кој се залага за тн. „ефективен алтруизам“. Тој, наједноставно кажано, вели дека луѓето не треба само да се трудат да го намалат страдањето во светот, туку тоа да го прават на најефикасен можен начин, така што ќе сторат нешто за подобрување на состојбата на што поголем број луѓе.
Ова во контекст на спомнатите концентрични кругови значи дека ако сте комплетен „нарцис“ тогаш сте во средината. Следниот круг е семејството и најблиските пријатели, потоа познаниците, колегите, а подалеку луѓето кои не ги познавате лично но можеби се поврзани со вас на некој начин. Ваквата поделба на социјално-концентрични кругови е одговор на базичното прашање кое ги определува и нашите морални дејства - КОЛКУ ГОЛЕМО Е МОЕТО „НИЕ“?
Која од овие морални рамки е подобра - онаа која се концентрира на поблиските и познатите (макар бил и некој што само познава некој наш познат, или е дете на пријател на братучед), или онаа која ги зема предвид сите (ама буквално сите) како еднакво вредни за помош, притоа дискриминирајќи го дури и сопственото семејство?
Класичниот „тест“ за носење морални одлуки за кој сме пишувале и претходно е тн. „Трамвајски проблем“ од 1967, според кој возач на „полуден“ трамвај чии кочници откажале гледа пред себе петмина на главната трамвајска пруга, а само еден човек на друга, по која може да скршне ако сака ди ги одбегне првите петмина. Тој треба да ја однесе одлуката врз основа на негова проценка дали убиството на еден човек е сепак оправдано со оглед на спасувањето на другите пет.
Но што ако тој еден живот што треба да се жртвува е ваш родител? Или дете? Ретки се луѓето кои би се одлучиле во ваква екстремна ситуација за „поголемото добро за поголемиот број луѓе“.
Eден од нив кој без размислување би го убил сопственото дете (а потоа и себеси), е Дилан Метјуз, новинар на Вокс. Тој во 2016 одлучи да донира бубрег на непознат човек и целата сторија ја објави на сајтот под наслов „Зошто му дадов бубрег на непознат и зошто и вие треба да размислите за истото“. Во неа тој објаснува дека неговиот гест бил дел од низа донации во која роднини на оние кои треба да добијат бубрег, доколку нивниот не одговара за трансплантација, сепак одлучуваат да го донираат, но само доколку некој друг донира за нивниот брат, ќерка, родител. Регистарот на донатори на бубрези на Дилан му доделува плакета „херој“, како и на други кои се одлучиле на овој чекор истата година. На вечерата организирана во нивна чест низ муабет тие почнале да ја разгледуваат можноста да донираат и мал дел од џигерот, како за бебиња, а потоа истата процедура да ја повторуваат на одреден период (бидејќи џигерот кај здрави луѓе сам се обновува). Но што ако понатаму во животот на некој од семејството на Дилан му треба бубрег а тој го потрошил овој „адут“? За него ова е далечна можност, а чувањето на бубрегот во моментот е како „складирање храна која никогаш не ја јадам додека другите се гладни“.
Неговата девојка, Хана, има сосема понаков пристап за тоа што значи да си „добар“ (морален) човек. Таа не би го убила сопственото дете во мисловниот експеримент со трамвајот. Ниту пак би го убила Дилан (тој нејзе, да). Нејзините концентрични кругови се многу помали. Но двајцата покажуваат два можни фокуси на нашата морална „камера“ кои не мора да се исклучуваат. Да го наречеме едниот автоматско нагодување, за оние одлуки кои треба да ги донесеме брзо и по навика. Обични работи како „не кради“ или „не убивај“. Но има и покомплицирани ситуации каде што одлуките треба да се донесат „рачно“ односно со малку поголем интелектуален ангажман. Како луѓе ние сме програмирани со огромен капацитет за љубов и лојалност кон блиските. Но истовремено имаме капацитет да гледаме на светот како на наше семејство. Обата системи можат да произведат огромно количество добро, и обата имаат голем број маани. Изборот на пристапот односно на моралните „сетинзи“ е сепак наш избор.
Види претходно за тн. warm-glow givers или „топло на душа“ донатори
