Затоа околу последниот Саем на книгата одлучив да ја исправам работата - да си купам (или да се изгребам за подарок), и во стилот на некаков „македонски воз“ да прочитам колку што е можно повеќе нови книги на македонски автори.
„Стилската вежба“ даде многу интересни резултати. Сите четворица автори се мажи, на различна возраст, но нивните дела, особено читани едно по друго, како да зборуваат за еден ист човек. Оној кој е секогаш сам.
„Круг“ од Димитар Башевски
Ред си е ред: со читање почнав од најстариот, и од семејно најблискиот. Замислениот наративен круг најавен во насловот е всушност животниот циклус на главниот лик во романот - писател, кој качен во воз кој де се клацка, де ита, интроспективно минува низ главните „станици“ и на својот живот, но и на своите дела.
Ликовите од неговите книги, со кои го соочуваат оние кои истовремено го испитуваат, обвинуваат и судат - двајцата сопатници во купето - притоа стануваат клуч за толкување на аспекти од неговиот карактер, за кои тој или не е сосема свесен, или пак се обидува да ги прикрие. „Лустрацијата“ која во еден момент му се случува оттаму е симболичка - како и самиот термин кој означува обред на прочистување и повторно воспоставување на редот и на довербата, и кружното патување со возот, од раѓањето и родното село до староста и селските гробишта, е еден таков книжевен обред на сведување на сметките, најмногу пред и со себеси. Истовремено, редови од него звучат како последна желба, или во најмала рака како прирачник за оние што ќе останат, и по човекот, и по делото:
„Место што го најдов е десно кога одиш по патеката внатре кон црквата. Блиску од главниот влез. Сонцето од запад удира тука на тоа место и ја фрла на исток сенката од големиот даб. А под исток светлината ќе удира во малата фотографија и во името. Под него сета колона од годините што минале.
Тука ќе се допрат почетокот и крајот“.
„Недела дена во животот и смртта на Гроздан“ од Ѕвездан Георгиевски
Кога беше уредник во Глобус, Ѕвездан ми понуди да се сликам за интелектуалната „дуплерица“ која ја имаа на првите две страници на списанието. Поводот беше објавувањето на моја книга за телото во македонската народна култура. Седиме со Ѕвездан во „Корзо“, пиеме кафе, а јас нешто филозофирам, де телото ова, умот она, дуализам, бинарна опозиција, социо-биологија, физика, метафизика...Едно време тој веројатно губи трпение, па раскажувајќи ми за болеста на неговиот најдобар пријател кого токму тие денови морал да го носи на раце по доктори, вели:
„Знаеш ли што е телото? Телото е гомно!“
Скоро десет години подоцна веќе насетувам, а во следните десет со сигурност ќе знам, дека тој беше во право. Телата се кревки, а ние, кои се обидуваме да пишуваме, често ги користиме зборовите како патерици, шанцови кравати, бастуни, протези, обидувајќи се со нив да ја надоместиме сопствената физичка нејакост и смртност. „Ум царује“, си мантраме обидувајќи се да го заборавиме вториот дел од старата југословенска, „а снага кладе ваља“. Но што ако - скраја било - и умот, единствената стабилна оска на нашето битие, во кое се колнеме и иако сме безбожници длабоко веруваме, почне да нè издава? Што ако - скраја било - и умот е...гомно?
Главниот лик во романот, Гроздан, е долгогодишен новинар, во моментот без постојано вработување, кој иако не е престарен делува како некој кој ја загубил способноста да се радува, да се надева и да инвестира во нови животни проекти. На моменти делува дека почнува да го губи и умот. Во она што ќе се покаже како последна недела од неговиот живот, тој низ серија временско-просторни прекршувања доживува реминисценции и соочувања со она што било, но во таква форма во која не е јасно дали тоа навистина било, требало да биде, можело да биде, паралелно и било и не било, ѓомити било, подобро да не било...
„Не е тој изгубен во времето и просторот“, вели авторот на почетокот на книгата за својот лик, „времето и просторот се изгубени во него“. Во некои поглавја од романот заради таквата конфузија на време-простор повеќе нарации се одвиваат истовремено, разликувајќи се една од друга само во нијанси. Во други по првичната главна нарација, следиме истоветна втора, но која се случува дваесет минути или еден час по првата, па оттаму нужно се разликува од онаа „оригиналната“. заради свеста на Гроздан (а и нашата) дека имало прва. Дури и присуството или отсуството на една бемка во две различни верзии на една приказна е доволно за да го стави под сомнение постоењето на една неприкосновена Стварност.
Додека се обидувате да ги рационализирате различните принципи на кои се базира секоја од нарациите, се фаќате како правите ментални мапи, кои на крај повеќе личат на апстрактен цртеж отколку на разјаснувачки дијаграм. Или со музичка метафора, овој роман е џез симфонија со бројни варијации и импровизации на тема, кои на момент кулминираат во нешто што навидум изгледа како какофонија, за потоа кротко и спокојно да се заокружи со звук на само една посмртна труба. И со задушен лавеж на осум хаски, што влечат празна санка.
По вообичаеното мерење на времето, Ѕвездан е оддалечен од неговиот некогашен колега по новинарско перо, Башевски, цели дваесет години. Па сепак нивните книжевни алтер-ега се многу блиски по сензибилитет и светоглед - благо огорчени, без илузии, а сепак чувствителни на прекорите на блиските и желни за разрешница. И едниот и другиот таквиот спокој го наоѓаат дури во смртта, но само откако уште еднаш ги проживуваат своите реални, и ги замислуваат своите можни животи. Дали во некој од нив тие би биле (по)среќни?
„Собирачи на пепел“ од Давор Стојановски
Давор е роден 1987. Ова е негов втор роман, за кој ја доби наградата на Утрински весник. Не е претерано ако главниот лик во него го споредиме со оние од славните егзистенцијалистички романи. Странец во главниот град, отуѓен од своето семејство и без реална емоционална втопеност во ниту еден меѓучовечки однос кој го воспоставува, тој и нам ни останува на половина пат помеѓу познат и туѓ, симпатичен и одбивен, површен и мистично длабок. Како и алотропите на кои им се восхитува, хемиските елементи кои можат да постојат во различни облици задржувајќи си ги својствата, и тој еднаш ни личи на дијамант, а друг пат на најцрн мрак. Обидувајќи се да ја разбере смислата на своето постоење, тој низ сеќавањата бара епизоди во кои направил некаква разлика, „засек“ во постоењето на другите, во нивната стварност. Навидум индиферентен и кул, а всушност во очајна потрага по нежност и дом, тој завршува заклучен во тоалет во непозната куќа, на непознато семејство, каде прв пат се чувствува безбедно и радосно.
Иако со 44 години генерациска разлика со првиот автор, и 26 со вториот, чувството на неприлагоденост и желбата „да се моја душа смири“ кај Давор е повторно истата. Но благата автоиронија на првите двајца кон сопствениот лик и дела кај нивниот помлад колега е многу поблиску до пасив-агресив go with the flow, со ретки моменти на зачудност. Стиховите со кои се задојувале оние растени на Imagine на Ленон како да се претопуваат со Never Mind на Коен, правејќи чуден мешап на цајт-гајст-и, под кој на крајот со чисто срце можат да се потпишат тројцата:
Imagine there's no heaven
It's easy if you try/
Never mind
Never mind
The war was lost
The treaty signed/
You may say I'm a dreamer
But I'm not the only one/
There's Truth that lives
And Truth that dies
I don't know which
So never mind
„091, антиразгледници од Скопје“ од Иван Шопов
По формат и по обем најнеамбициозно од сите наведени, ова книжуле почнува со „Иван Шопов, и покрај сè, го сака Скопје“. Тоа „и покрај сè’“ ја одредува и онака присутната меланхолична нота на расказите за малите, кревки и ретки проблесоци на убавина во градот, во форма на пајажина помеѓу тенки гранки, случајно дофатено прашање од ќерка до татко за тоа дали има китови ноќе во Вардар, или погрешно прочитан знак „бушиме души“ наместо „бушиме уши“. Но можеби фокусирањето на малите слики не е работа само на манир или на сензибилитет. Што ако е тоа начин да се избега од големата приказна за овој град, онаа која на многумина ни ги пробуши душите?
Иван е роден истата година кога и Давор. Можеби во ваквите урбани ситности и тој го бара своето топло и безбедно купатило - засолниште од вревата, во град кој е негов само заради спомените и заради симпатиите кон оние подеднакво неприлагодените на новото Скопје, каков што е и самиот.
„Како кога заспиваш дете: се обидуваш да се извлечеш тивко и бесшумно од постелата, да се искрадеш на прсти и да излезеш од собата без да го разбудиш. Тоа, сепак, се буди, го забележува твоето ситно предавство и со плачлива наредба те повикува назад. Немаш избор и се враќаш, со лутина што не ја покажуваш поради плановите што се одложуваат на неодредено, се додека малечкото не го обземе малку поцврст сон. Но, истовремено, чувствуваш некаква благост и топлина слушајќи го рамномерното, сега веќе поспокојно дишење на детето што не дозволува да биде напуштено, барем додека е будно.
На речиси ист или барем сличен начин, некои луѓе никогаш не си заминуваат од Скопје“.
И фала богу за тоа.
Илина Ј.
ПС Во следната серија неколку жени:)
