„Што ми требаше сето ова?", си велите, со крајчето на окото лоцирајќи го пожарниот излез од каде би можеле да киднете. Но луѓето полека се слеваат во просторијата, и нема назад. Ја поднаместувате краватата, го прочистувате грлото и почнувате:
„Почитувани членови на куќниот совет, драги комшии. Се собравме за да донесеме една значајна одлука за судбината на нашиот влез - кој ќе ни ги чисти скалите во наредниот петгодишен период. Ах, скалите, тие вертикали кон височините, тие симболи на нашето искачување кон покривите на светот...".
Најпрвин зачудена, а потоа сè понавлечена на приказната, публиката почнува да ве слуша подзинато. Една толку обична тема како хигиената на јавниот простор одеднаш прераснува во истовремена критика на нечистиот гелендер, и во лирски манифест. Соседот од стан 12 вади шамивче и ги брише солзите. Дури и вие сте трогнати од сопствениот говор. На крајот истите тие кои до вчера не сакаа да ви ја придржат вратата од лифтот, гласно ви аплаудираат, и на лице место вадат пари не само за чистење на скалите, туку и за хортикултурно уредување на дворот, поправка на сијаличните места и фарбање на фасадата од непристојни чкртаници. Зборот е оружје во рацете на спретниот говорник. Со полни џебови комшиски пари ви доаѓа да се иселите, во друга зграда, со друг куќен совет. Неколку години подоцна, зошто па да не, да се кандидирате и за градоначалник.
Ако вас ви фуфка од неколку мрзоволни состанари, што да се каже за генералите кои со своите говори треба да мотивираат илјадници да го дадат сопствениот живот, за политичарите кои треба да оправдаат некаков пораз и во најтешките мигови да влеат верба во нови победи? Говорите кои се сметаат за бисери на светското ораторство се изречени токму во такви, клучни мигови за историјата на одреден народ или држава, кога од водачот се очекуваат не само мудри потези, туку и мудри, охрабрувачки и мотивирачки зборови. Славни станале и беседите на голем број интелектуалци, кои ризикувајќи го и сопствениот живот во одреден миг во историјата истапиле бранејќи некаква дотогаш контроверзна идеја.
Оваа книга, инаку првиот том од замислен седумтомен проект, вклучува 40 говори на познати историски личности, од Кикерон, преку Хитлер до нашиот современик Обама, но и 15 говори од Македонци, од Ченто до Иванов. Велиме „на" а не „од", бидејќи кога станува збор за говори на политичари човек не може секогаш да знае кој е нивниот вистински автор, и кому всушност треба да му честита на фантастичните метафори и впечатливите алегории. Она што останува е генералното чувство - дали одреден говор ве убедил, ве поттикнал, ве погодил, или не.
Многу повеќе отоколку на веќе излитените фрази кои се истите и кога доаѓаат од Републиканците и од Демократите, од ВМРО и од СДСМ, луѓето реагираат на нешто што е искажано крајно едноставно, искрено и лично, или кое барем звучи така. Оттаму мои фаворити од говорите застапени во оваа книга се оној на Џорџ Греам Вест, одржан во Околинскиот суд во Мисури во 1870, во кој од поротата бара (и добива) отштета за негов клиент, чие куче Драм било убиено од овчар и, без конкуренција од македонскиот ораторски простор, пристапниот говор на Горан Стефановски при неговото влегување во МАНУ. Речиси автореферентен со неговата идеја за „наша", автентична приказна, тој ги содржи сите нејзини (замислени/реални) елементи: ефект на класичното зборам- ти-ќерко-сети-се-снао, блага иронија и патос, но и гордост и чувство за одговорност кон искажаниот збор. Не знам дали тој некогаш пишувал говори за некој од нашите политичари, но можеби треба да почне. За кога веќе не им веруваме, барем за време на избори да слушаме убави говори.
* * *
Соџoрнер Трут (1797-1883)
ЗАРЕМ И ЈАС НЕ СУМ ЖЕНА?
Конвенција за женски права, Екрон, Охајо, САД, 29 мај 1851.
Соџoрнер Трут (вистината сопатник) е псевдоним кој од 1843 си го дала Изабела Баумфри, афроамериканска аболиционистка и активистка за правата на жените. Трут била родена во Њујорк како робинка. Кратко по доделената слобода во 1827 година, станала надалеку позната како говорник против ропството. Нејзиниот говор го искажала на Конвенцијата за женски права во Охајо, тврдејќи дека во американската култура един- ствено белите жени се ставени на пиедесталот и им се доделени одредени привилегии (најчесто, да не работат ништо), додека тоа не се однесувало и на црните жени. Интересно е што постојат две верзии од говорот кои се разликуваат една од друга, и се отпечатени во вре- менска оддалеченост од дванаесет години. Сѐ уште не е утврдена оригиналната варијанта.
„Па, деца, каде што има чад, има и оган. Сметам дека помеѓу црнецот од југот и жените на северот, сите тие бараат права, белите луѓе наско- ро ќе бидат во каша. Но, за што зборуваме?
Тамошниот човек говори дека на жените треба да им се помогне кога влегуваат во кочиите и да се пренесуваат преку дупките и насекаде да го имаат најдоброто место. Никој никогаш не ми помогнал со кочијата, преку длапките со кал, ниту ми го отстапил најдоброто место! Зарем и јас не сум жена? Погледнете ме! Погледнете ми ја раката! Имам орано и садено, собирано жито, работено во штали и ниту еден маж не можеше да ме престигне. Зарем и јас не сум жена? Можев да работам и да изедам исто колку маж – кога можев да добијам храна – и да го поднесувам камшикот! Зарем и јас не сум жена? Родив тринаесет деца и го видов поголемиот дел од нив како ги продаваат за робови и кога плачев со тагата на мајка ми никој не ме слушаше освен Исус! Зарем и јас не сум жена?
Зборуваат за она нешто во главата, како ли се викаше? (член на публиката дошешнува: интелект.)
Така е, душо. Што врска има тоа со правата на жените или на црнците?
Ако мојата кригла собира пинта а твојата кварт нема ли да биде злобно од тебе ако не ми дозволиш да ја дополнам мојата малечка по- ловина мера? Потоа, оној малечок човек во црно онаму вели дека жените не мо- жат да имаат исти права како мажите оти Исус не беше жена! Од каде дојде вашиот Исус? Од Господ и од жена! Мажот немаше никаква врска со него.
Ако првата жена што ја создаде Господ беше доволно силна сама да го испреврти светот, овие жени заедно мора да го вратат назад за вистинската страна да дојде озгора! И, сега, кога од жените се бара да го сторат тоа, подобро мажите да им дозволат.
Благодарам што ме слушавте, сега старата Соџорнер нема што повеќе да каже.
Џорџ Греам Вест (1830-1904)
ПОФАЛБА НА КУЧЕТО
Околиски суд во Мисури, САД, 23 септември 1870.
Џорџ Греам Вест бил сенатор на САД од Мисури од 1879 до 1903 и еден од водечките оратори и дебатери на своето време. Овој прекрасен говор е од неговиот ран период од животот кога бил адвокат во мало гратче во Мисури. Застапувал човек кој тужел некој овчар кој го убил неговото ловџиско куче, лисичарот Драм (или Олд Драм). За време на судењето, Вест го игнорирал сведочењето на овчарот кој рекол дека имал намера да го отепа секое куче кое ќе се најде на неговиот имот. Но, кога нему му дошол редот, пред поротата го искажал следниов говор и го добил случајот. Сопственикот добил 150 долари, што била максимално дозволената казна во тоа време.
За време на судењето, Вест изјавил дека „или ќе го добие случајот, или ќе му се извини на секое куче во Мисури". Во своето заклучно соочување, тој и воопшто не се осврнал на сведочењето на оптужениот, туку понудил своја речиси патетична пофалба, што претставува еден од највпечатливите пасуси од т.н. пурпурна проза во американската судска историја. Сочуван е само делумен транскрипт. Во близина на судницата во Воренсбург, Мисури, денес е поставен споменик на кучето Драм.
„Господа поротници: најдобриот пријател на човекот може да се сврти против него и да стане негов непријател. Неговиот син или ќерка кои грижливо ги израснал може да бидат неблагодарни. Тие што ни се најблиски и најдраги, тие на кои им ја доверуваме нашата среќа и чест може да станат предавници на оваа доверба. Парите што човек ги има може да ги загуби. Може да одлетаат од кај него тогаш кога најмногу му се потребни. Човечката репутација може да биде жртвувана со некоја непромислена постапка. Луѓето кои се склони да паднат на колена со цел да ни оддадат чест кога сме успешни, можеби ќе бидат првите кои ќе ги фрлаат камењата на злобата кога неуспехот како облак ќе се спушти врз нас.
Единствениот несебичен пријател на човекот во овој себичен свет, оној кој никогаш нема да го напушти, оној кој никогаш нема да биде неблагодарен или превртлив е неговото куче. Кучето ќе стои покрај човекот во благосостојба и во сиромаштија, во здравје и во болест. Ќе спие на студената земја кога дуваат зимските ветрови а снегот густо паѓа, само да биде покрај својот господар. Ќе ја лижне и раката која нема храна да му понуди. Ќе ги лиже раните и болните места кои доаѓаат во средбите со суровиот свет. Ќе го варди сонот на неговиот голтар-сопственик исто како да е принц. Кога сите други пријатели ќе го напуштат, тоа ќе остане. Кога богатството ќе добие крилја а угледот ќе се распарчи, тоа ќе биде верно во својата љубов, како и сонцето на својот пат низ небесата.
Ако судбината го направи неговиот господар изгнаник во светот, без пријатели и без дом, лојалното куче не бара поголема привилегија од таа да го придружува, да го штити од опасност и да се бори против сите негови непријатели. Кога ќе дојде судниот ден и кога смртта ќе го земе господарот во својата прегратка, а неговото тело ќе биде положено во студената земја, дури и ако сите негови другари продолжат по својот пат, таму, покрај гробот, ќе го најдете благородното куче со неговата глава меѓу шепите, со тажни очи но внимателни во бдеењето, верно дури и во смртта.“
Џон Ф. Кенеди (1917-1963)
ICH BIN EIN BERLINER
Рудолф вилде плац, Берлин, Германија, 26 јуни 1963.
На 12 јуни 1963 американскиот претседател Џон Ф. Кенеди тргнал да посети пет западноевропски држави со цел да „шири добра волја и единство помеѓу сојузниците на Америка". Јасно е какво време било тоа. Речиси лето а студена војна. Свет без граници а ѕид среде Берлин. Човекот во бесконечното пространство на вселената а два напнати блокови на земјата. Прва станица на Кенеди била Германија, нација буквално поделена на источна и на западна територија и епицентар на зголемените политички тензии меѓу двете велесили – САД и СССР. Берлин, на- место дијамант во круната (каков што е денес), незалечен од светската станал „жежок костен" во новата, „студена" војна. Чиниш е цех кој Германија требала да го плати за претрпената светска болка.
Кенеди пристигнал во Берлин на 26 јуни 1963 година, по посетата на Бон, Келн и Франкфурт, места каде одржал говори пред огромни, екстатични толпи народ. Публиката била собрана и на Рудолф вилде плац, во близина на Берлинскиот ѕид, за да го слуша инспиративниот говор на претседателот кој машки истерал докрај, покрај нечуениот џагор предизвикан од возбудената маса. Кенеди завршил со веќе славната реченица „Ich bin ein Berliner" (Берлинец сум.) Говорот спаѓа меѓу најдобрите на ЏФК, а околу него се врти и урбана легенда која вели дека тој направил граматичка грешка, уфрлајќи го зборчето „ein", со што практично не вели дека е гра- ѓанин на Берлин (правилното е: Ich bin Berliner), туку дека е познатиот германски колач со џем познат токму како – берлинер.
„Горд сум што сум гостин на вашиот ценет градоначалник кој го сим- болизира борбениот дух на западен Берлин низ светот. Горд сум што ја посетив Федералната република, со вашиот почитуван канцелар кој веќе толку години работи на тоа Германија да се посвети на демократија, слобода и напредок. Исто така, горд сум што сум тука, заедно со мојот сонародник, генералот Клеј, кој беше во овој град во големите кризни моменти, и кој повторно ќе дојде ако некогаш затреба.
Пред две илјади години најгордата изрека беше „civis Romanus sum."
Денес, во слободниот светот, најгордата изрека е „Ich bin ein Berliner."
Му благодарам на мојот толкувач за германскиот превод.
Постојат многу луѓе во светот кои не разбираат, или барем така тврдат, кој е големиот проблем помеѓу слободниот и комунистичкиот свет. Нека дојдат во Берлин. Постојат многумина кои велат дека во Европа и насекаде може да соработуваме со комунистите. Нека дојдат во Берлин. Постојат и такви кои велат дека комунизмот е лош систем, но ни дозволува економски да напредуваме. Lass' sie nach Berlin kommen. Нека дојдат во Берлин.
Слободата се соочува со многу потешкотии, а демократијата не е совршена, но никогаш немало потреба да издигнеме ѕид за да ги за- држиме луѓето или за да ги спречиме да си одат. Сакам, во име на моите сонародници кои се од другата страна на Атлантикот, со милји оддалечени од тука, да кажам дека, иако се толку далеку, најгорди се што со вас ја делат приказната од последните осумнаесет години. Не познавам место кое било окупирано осумнаесет години, а кое живее со виталноста, силата, надежта и решителноста како западен Берлин. Иако ѕидот е најочигледниот показател пред сиот свет за неуспесите на комунистичкиот систем, ние не сме среќни, бидејќи, како што вашиот градоначалник веќе кажа, ѕидот претставува навреда за човештвото, разделувач на семејства, на сопрузи и сопруги, браќа и сестри, и на луѓе кои сакаат да бидат заедно.
Она што важи за овој град, важи за цела Германија – траен мир не може да се воспостави во Европа, сѐ додека еден од четворица Германци го нема основното право на слободните луѓе, тоа е правото на слободен избор. Во осумнаесет години мир и добра волја, оваа генерација Германци го заслужи правото да бидат слободни, вклучувајќи го тука и правото да ги обединат своите семејства и нација во траен мир, со добра волја кон сите луѓе. Живеете во закрепостен остров на слобо- дата, но вашите животи се дел од целината. Затоа, при крајот на мојот говор, дозволете ми да ве замолам од денес да погледнете над опасностите, над слободата на Берлин и на вашата земја, Германија, сѐ до напредокот на слободата насекаде, над ѕидот до денот на мирот и правдата, над вас и над нас, до целото човештво.
Слободата е неразделива, и кога еден човек е поробен, сите луѓе не се слободни. Кога сите ќе бидат слободни, може да очекуваме ден кога овој град ќе се обедини и кога оваа земја и цела Европа ќе бидат обе- динети во мирољубив и надежен свет. Кога ќе дојде тој ден, а сигурно ќе дојде, луѓето од западен Берлин ќе може да бидат трезвено среќни за тоа што веќе дваесет години биле во првите борбени редови.
Сите слободни луѓе, без оглед на тоа каде живеат, се граѓани на Берлин, и затоа како слободен човек се гордеам со зборовите: „Ich bin ein Berliner."
Методија Андонов – Ченто (1902-1957)
НЕ ТРЕБА ДА ВЕРУВАМЕ НА НИКОГО ОД СТРАНА
Шаторов камен, Прилеп, Илинден, 2 август 1940.
Методија Андонов – Ченто во своите сеќавања споделени со македонската јавност преку неговиот син, си спомену- вал дека со Втората светска војна и настаните во тогашна Југославија, „сите очекуваа дека ќе се случат големи промени, и ние во Македонија ја гледавме шансата да дојде до обединување и автономија". Токму затоа, група студенти од Прилеп, пред Илинден 1940 година, на местото познато како Шаторов камен, договориле да одржат таен митинг на кој, покрај читањето реферат за значењето на Илинденското востание, самиот Ченто накратко им се обратил на насобраните. Тоа обраќање е сосема кусо, но претставува своевидна антиципација и срцевина на целокупната македонска борба за слобода и независност, како и иницијална каписла за натамошните ослободителни дејства, не само во Прилеп тој ден (Илин- денските демонстрации), туку и во текот на Втората свет- ска војна во Македонија, па сѐ до совремието.
„За нашата слобода и правда само ние треба да се избориме. Не треба да веруваме на никого од страна. Нивните ветувања и поддршки се празни, затоа што нѐ поткрепуваат дури им требаме да ги остварат сопствените интереси, а потоа ги забораваат. Да го земеме, на пример, Мачек, кој пред две години ни ветуваше федеративно уредување на Југославија, а нам на Македонците национални права. А каде е сега Мачек да им позволи на нашите шпански доброволци да се вратат од Франција. Кога одеа во Шпанија ги поддржуваше, затоа што тогаш беше во опозиција. Заради тоа нашиот пат се нашите Илинденци кои со Илинденското востание му покажаа на светот дека овде живее посебен, поробен народ. Ние треба да му покажиме на светот дека сѐ уште ги немаме своите национални права, дека српската, грчката и бугарската власт се трудат да нѐ одродат и од нас да направат Срби, Грци и Бугари.
Да живее Илинден, да живее слободна, обединета и автономна Македонија!“
