Да си автор/ка на бестселер кој се продал во милиони примероци и според кој е снимен филм во кој те глуми Џулија Робертс (а партнер ти е Хавиер Бардем) е сигурен рецепт за слава и високи очекувања од твоите следни дела, кои во најмала рака треба да го повторат, ако не и да го надминат неговиот успех. Истовремено, кај одреден мал, но сепак релевантен круг луѓе, тоа е сигурен индикатор дека никогаш нема да ја прочитаат твојата книга, чии корици со пастелни бои ветува дека ќе ја раскаже „потрагата по смисла“ на една разведена жена, затоа што широката читаност во нивниот светоглед мора да подразбира извесна површност и, во твојот случај (жена, развод, патувања), лигавост.
Признаваме, токму од овие причини не сме ја прочитале „Јади, моли се, љуби“ (кај нас преведена како „Јади, моли се, уживај“) на Елизабет Гилберт, ниту пак сме го гледале филмот. Но едно случајно гуглање кое ги спои имињата на Леонард Коен и Том Вејтс нè однесе по трагата на нејзините интервјуа и настапи, меѓу кои и оној на ТЕД во 2009, кој е погледнат скоро 12 милиони (!) пати. И ја заслушавме, внимателно.
Темата на говорот (видео долу) е тн. „креативен гениј“, односно стереотипот според кој креативните луѓе се раѓаат со поинакви и поголеми таленти од оние „обичните“, но истовремено и со ризик под таквиот креативен товар да попуштат ментално и физички. Ваквиот став е толку пати повторуван, што постои колективна убеденост дека идејата за креативноста и онаа за страдањето се инхерентно поврзани, и дека занимавањето со уметност мора да подразбира во најмала рака одредена доза на очај, а во екстремен случај дури и клиничка депресија и самоубиства. Ова го сметаме за „нормално“ кога станува збор за уметниците, иако никогаш не би го помислиле за, на пример, еден хемиски инженер (професијата на таткото на Гилберт).
Под притисок нејзиниот „гениј“ да произведе нова и подобра книга по успехот на „Јади, моли се, љуби“, Гилберт одлучува да изгради психолошка брана помеѓу нејзиното пишување и туѓите очекувања. За да го направи ова бара примери во други времиња и во други општества кои можеби имале подобри и поздрави идеи за тоа како да им помогнат на креативците да излезат на крај со емоционалните ризици на сопствената креативност.
Вакви примери наоѓа во древна Грција и Рим - луѓето тогаш верувале дека креативноста не е човечка категорија, туку дека од време на време уметниците ги посетува некоја апстрактна и повисока магична сила, која ги инспирира и истовремено им помага да го „породат“ своето дело. Замислувајќи го уметникот како „канал“, а не како извор на креативноста (како „мазга“ која влече невидлив товар), Грците и Римјаните му помагале на повеќе начини. Прво, уметникот не смеел да биде нарцисоиден, затоа што знаел дека можеби следниот пат откако смислил нешто генијално музата нема да му се јави. Истовремено, се подразбирало дека изблиците на креативност не можат да се контролираат и предвидат, па оттаму дека човек не треба да се јадосува ако има „креативен блок“.
И сега доаѓа делот со Вејтс и Коен. Гилберт раскажува анегдота поврзана со интервју коешто го правела со Вејтс, во кое тој раскажувал како еднаш, додека возел низ ЛА, му дошла некоја мелодија која тој во моментот не можел никако да ја запише. Почнал да паничи дека инспирацијата неповратно ќе му избега и дека на тој начин ќе загуби вредно потенцијално дело. Но во еден момент пресекол - ја кренал главата нагоре и извикал: „Еј ти! Нели гледаш дека возам? Ако стварно постоиш, тогаш врати се кога ќе бидам во студио, знаеш каде да ме најдеш. Ако не, оди да малтретираш некој друг. Оди малтретирај го...Леонард Коен!“.
Тоа дека уметникот сепак зависи од сили кои се вон и над него е голема утеха за оние кои секојдневно се мачат пред белиот лист хартија или празното сликарско платно. Ако музата не доаѓа, можеби не ѝ е време. Но ти треба да си редовен на работа, ако таа случајно реши да се појави. Затоа што без тебе чудото, таа уметност која го сведочи божјото присуство (или најдоброто од Човекот) сепак нема да се случи. Самиот напор заслужува едно „Оле!“, извикот кој најпрвин означувал дека публиката го забележала тој момент на неискажлива убавина, кој го создава нечија креативност.
