Расказот на Чехов од 1889 „Облог“, почнува не на 2.2, туку во една мрачна есенска вечер, на забава на богат банкар. Помеѓу собраните учени мажи се водат интересни разговори, меѓу другото за смртната казна. Едни сметаат дека таа, особено во христијански држави, треба да се забрани и да се замени со доживотен затвор. Други, меѓу кои и домаќинот, сметаат дека смртната казна е поморална бидејќи го убива човека еднаш, а доживотниот затвор го убива мачно и долго.
Помеѓу гостите е и еден млад адвокат, на околу 25 години. Неговиот став е дека обете казни се еднакво неморални, но дека кога би морал да бира секако би го одбрал затворот затоа што да се живее некако е подобро отколку воопшто да не се живее.
Домаќинот, инаку банкар, нуди облог - два милиона (веројатно рубљи) дека адвокатот не може да остане во самица пет години. „Можам“, на тоа храбро одговара адвокатот, „и тоа не пет, туку петнаесет!“.
Обидите за вразумување на младиот човек пропаѓаат, и тој е затворен во шупа во градината на банкарот од каде не смее да излезе, ниту пак да дојде во контакт со други луѓе. Единствено му се дозволени музички инструменти и книги, како и да пишува писма, да пие вино и да пуши. Потпишан е детален договор за сите услови, па во 12 часот на 14 ноември 1870 почнува одбројувањето на времето, кое истекува во 12 часот на 14 ноември 1885. Доколку затвореникот се обиде да излезе во кој било термин пред договорениот, макар и две минути претходно, обврската за исплата на двата милиони нема да важи.
Првата година од заточеништвото затвореникот многу се мачи, во осаменост и депресија. Не пие ни вино, затоа што тоа му ги поттикнува страстите, а не ни пуши бидејќи тутунот му ја загушува просторијата. Чита само лесни книги, љубовни романчиња и фантастични приказни. Набргу губи интерес за што и да е, само јаде и пие лежејќи во креветот, луто зборувајќи си самиот на себе. Што и да напише наутро го кине. Често плаче.
Но во втората половина на шестата година затвореникот како да се буди. Почнува да учи јазици, филозофија, историја. Постојано нарачува нови книги - во текот на следните четири години околу 600 минуваат низ малата дупка за достава во ѕидот. Му праќа писмо на банкарот со реченици на шест јазици кои ги научил во ќелијата, замолувајќи да ги даде на проверка и ако во нив не се најде ниту една грешка да му сигнализира со пукање од пушка. Истрелот набрзо одекнува низ градината. По десетата година затвореникот неколку години ја проучува само Библијата, а последните две разновидни книги, од Бајрон до Шекспир, како и книги од медицина и хемија.
Но како што наближува терминот за ослободување, банкарот стравува дека ќе мора да ги исплати двата милиона, и дека со тоа ќе банкротира со оглед на тоа што во последно време бизнисот не му оди баш добро. На само неколку часа од моментот одреден со облогот, тој решава да го убие адвокатот. Ги крши катанците, влегува во просторијата, и таму здогледува суштество кое и не личи сосема на човек, а камоли на маж на четириесет. Блед, со пропаднати образи, обраснат, тој повеќе личи на костур. Во моментот спие, а на масата лежи писмо, токму до банкарот.
„Утре во 12 повторно се здобивам со мојата слобода. Но пред да ја напуштам оваа просторија и повторно да го видам сонцето, сакам да ти кажам неколку збора. Петнаесет години го проучував земниот живот. Вистина е дека не ја ни гледав земјата, ни луѓето, но преку твоите книги пиев вино, пеев песни, ловев дивеч и мечки во шумата, сакав жени. Етерични убавини создадени преку магијата на поетите и генијалците ме посетуваа ноќе и ми шепотеа в уво прекрасни приказни...Паѓав во бескрајни јами, изведував чуда, убивав, палев градови, проповедав нови религии, освојував цели царства. Твоите книги ми дадоа мудрост. Сега знам дека сум помудар од сите вас.
Па сепак го презирам сето ова. сето тоа е безвредно, илузија, лага. Може да си и горд, и мудар и добар но смртта секако ќе те збрише од земјата како глушец под подот, а твоето потомство, твојата историја, сите бесмртни гении ќе изгорат или ќе се смрзнат заедно со земјината топка. Го имате загубено разумот и сте тргнале по погрешниот пат. Ги сметате лагите за вистина а грдотијата за убавина. Не сакам да ве разберам. А за да докажам со дело дека го мразам сето она според кое живеете, се одрекувам од двата милиона за кои некогаш сонував како за рај. Ќе излезам од тука пет часа порано, и со тоа ќе го нарушам договорот...“
Банкарот го чита писмото, полека ја затвора вратата и излегува од таму со плачење. Следниот ден чуварот преплашен му кажува дека затвореникот излегол од прозорчето во градината и исчезнал. За да одбегне оговарања, банкарот го отстранува писмото и го заклучува во сеф.
Каква е врската помеѓу овој расказ и филмот од 1993 со Бил Мареј и Енди Мекдауел, за репортерот заглавен на Денот на мрмотот, 2.2, во гратчето Панксатони, кој постојано го преживува истиот ден? На прв поглед асоцијациите се далечни. Но малку подетална анализа може да ги приближат поентите.
Ако човечкиот живот е нашиот „затвор“, заради физичките и духовните ограничувања кои ги подразбира, тогаш разлика помеѓу оној што е осуден да го живее истиот ден свесен за истото, затвореникот и нас - „слободните“ луѓе заглавени во рутината на секојдневието - речиси и да нема. Работата е што да се прави кога еднаш јасно ќе се соочиме со ваквата вистина. Процесот вообичаено ја следи истата шема - депресија, гнев или цинизам (секој според својот сензибилитет), па период на делумно помирување и „пацификација“ со ситуацијата, со желба од неа да се извади најдоброто. Тоа во расказот е моментот кога затвореникот излегува од летаргијата и се посветува на учење јазици, пишување и истражување. Во филмот тоа е моментот кога Фил наместо да се лути на невидливите сили кои го заробиле во таква дупка од град, а на оние околу него да гледа како на пониски видови суштества, носи одлука - да се посвети на нивно помагање, да работи на себе, да учи, и на тој начин да ја понесе одговорноста за сопствената „карма“.
Така и во двете дела се пристигнува до третата фаза, често отсутна во повеќето животи - онаа на просветлувањето. Катарзата на затвореникот се должи на неговото отфрлање на сè земско, особено на материјалното. Онаа на Фил се должи на неговата љубов кон Рита, на која ѝ треба време да се оформи и да созрее, и на чие остварување тој макотрпно работи. Но неговото ослободување се случува дури откако тој ќе престане да се труди, кога ќе пушти работите да течат по својот тек, без да ги сили. Следното утро часовникот повторно покажува 6 наутро. Но сега е трети февруари, а затвореникот е ослободен.
Дали сценаристите на „Денот на мрмотот“, Харолд Рамис и Дени Рубин, знаеле за овој расказ или блискоста на поентите е случајна, не знаеме со сигурност. Но има еден „хинт“ во филмот кој ни се гледа индикативен - моментот кога Фил го цитира Чехов пред камера и предизвикува солзи во очите на присутните. За оние кои „Денот на мрмотот“ го гледале само како добра комедија, можеби ова ќе биде поттик повторно да го погледнат, со други, нехоливудски очи.
* Текстов е пишуван на 3.2, почнувајќи од шест наутро
