во 17 век факт станал дел од модерниот речник кога станува збор за знаењето - заедно со „теорија“, „хипотеза“, „доказ“ и „експеримент“. Сите овие зборови постоеле и претходно, но со различни значења. На пример „експеримент“ се употребувал во смисла на „искуство“.
Паралелно со оваа нова концепција на „факти“, се развила филозофска дискусија за тоа што точно претставуваат тие. Дејвид Хјум (1711-76) бил првиот „филозоф на фактите“. Тој тврдел дека тие припаѓаат на одделна категорија од „неопходните вистини“. Нужно е вистина дека збирот на сите агли во Евклидовски триаголник е рамен на збирот на два прави агли (180 степени). Спротивно на ова фактите се условни и оттаму менливи. Тоа што некој се вика Стојан, на пример, значи само дека неговите родители решиле така да го крстат, па оттаму е факт дека тој денес се вика така. Но можеле да го крстат и Џон. Сепак, откако еднаш се воспоставени, а пред евентуално да се променат, не може да има „алтернативни“ факти. Фактите кои ќе бидат успешно соборени веќе не се факти (всушност никогаш не ни биле), додека теориите кои ќе бидат докажани како неточни се уште се викаат „теории“ (а може ќе бидат повторно докажани како точни ако и кога ќе се појави некој нов факт).
Научниците отсекогаш се обидувале да бидат прецизни кога станува збор за фактите. Астрономот Јохан Кеплер (1571-1630), на пример, се измачил со алатките кои тогаш му стоеле на располагање да ја одреди локацијата на Марс на небото, за да ја пресмета неговата орбита не приближно, туку точно. За да ја објасни оваа своја опсесија тој употребил еден грчки збор - сакал да го најде „оти“, „она што е“ (што веројатно не е случајно исто со „оти“ - затоа што, бидејќи - во македонскиот)
Но ако фактите постоеле и пред зборот „факти“, тогаш зошто одеднаш станале толку важни? Причината е што се променил начинот на кој нешто можело и смеело да се етикетира како факт. Порано, ако некој важен грчки или римски автор речел дека лукот неутрализира магнети, дека бродовите лебдат повисоко во водата кога се подалеку од копно, или дека нервите имаат корен во срцето, тогаш сето ова било сметано за нужно вистинито, без проверка. Во текот на 17 век ваквите ставови почнале експериментално да се докажуваат и следствено на тоа да се отфрлаат. Земаш лук, го приближуваш до магнет и самиот заклучуваш дали тој може да го неутрализира. Ако не, тогаш тоа не е факт, туку „лук и вода“.
Согласно римските закони, гласините и трачевите (rumor и fama) биле основа за докажување вина. Репутацијата на некој човек и рекла-казала низ римската чаршија играле улога во одредувањето на исходот. Вредноста на доказите зависела од тоа кој си - дали си маж или жена, аристократ или роб. Ова продолжило и во 17 век (како што - да не се лажеме - важи и денес), но сепак ова е векот кога информациите станале посигурни, а авторитетите, пропорционално на тоа, понестабилни. Почнало да станува клучно дали има очевидец на настанот, за еден случај биле користени информации од повеќе извори. И сето ова било правено со надеж дека она што генерално напредува на овој начин е знаењето, како такво.
Но никој во тој 17 век веројатно не предвидел дека прекумерноста на информации во 21-тиот ќе доведе до една поинаква нуспојава - сè да е факт, и ништо да не е. Вистинитоста на информациите зависи од тоа кој сајт го посетувате и на кој датум. Зависи од тоа кој политичар ви ги кажува, но и во кој контекст. Има толку елементи кои треба човек да ги земе предвид кога одлучува на што да му верува, што е лесно едноставно да крене раце од ваквиот обид и да почне да верува само на она што му е непосредно сетилно искуство - дека сонцето изгреало, дека е ладно, дека е гладен. Дали се тоа доволно факти за некој да може да тврди дека живее во ера на напреднато знаење, или е регрес на ниво на ловечко и собирачко општество?
Извор: History Today
