Денес, вторник 5.12. во 19 часот во киното Фросина во МКЦ ќе се промовира книгата „Тажачки песни од скопскиот земјотрес во 1963 (од архивските материјали на Васил Хаџиманов)“. Траурната тема за жал коинцидира со актуелниот момент на споделена тага поради убиството на 14-годишната Вања. Сепак, фолклористите знаат дека регистрирањето на начинот на кој колективот реагира на вакви стресни ситуации е дел од нивната професионална обврска. Тоа го знаел собирачот на тажачките кои се изведувале на скопските гробишта на помените и задушниците по земјотресот, а шеесет години по него и авторите на ова издание, кои цели две години се посветиле на пронаоѓање, дешифрирање и научно согледување на овој материјал.
Со нив разговараме за процесот и начинот на кој тие го доживеале, и како истражувачи, но и како луѓе.
Архивското истражување често знае да биде детективска работа. Како се одвиваше вашето? Кои беа најголемите предизвици со кои се соочивте (технички, логистички, методолошки, финансиски...)?
Жарко: Со Васил Хаџиманов помладиот се шегувавме дека овој процес е налик на Индијана Џонс. Шегата настрана, навистина беше возбудливо да се трага најпрвин низ литературата за да се најде некоја информација која ќе не наведе на вистинската локација на материјалите, а потоа по самите ракописи во Архивот на МАНУ. Копавме низ речиси четириесет кутии со безброј ленти, бележници, нотни записи, други лични предмети и се радувавме за секоја пронајдена лента и тажаленка.
Технички, најпрвин моравме да ги дигитализираме пронајдените аудио материјали за да можеме потоа да ги дешифрираме и транскрибираме со цел да бидат објавени во интегрална верзија. Магнетните аудио ленти се со различни карактеристики: брзините се од 4,75, 9,5 и 19 см/сек, а големините од 8, 10, 12 и 15 см., сосем непрофесионални стандарди, односно ленти кои обично биле за аматерска употреба во домашни услови. Неколкуте ленти со брзина од 19 см/сек се за професионална употреба, но сепак, и таа брзина е најниската според професионалните стандарди. Ова претставуваше дополнителен проблем при дигитализација на материјалот, затоа што магнетофоните кои денес се многу ретки и кои некои ентузијасти ги оставиле во употреба во студијата за звук се за професионална репродукција и не читаат пониски брзини.
Ана: Методологијата на работата беше сходна на нашата вокација, па нашиот научен прилог е од позиција на фолклористиката како дисциплина. Секако свесни сме дека материјалот нуди можности и за проучувања од други сродни дисциплини, па затоа во книгата го вклучивме етно-музиколошкото истражување на самиот Васил Хаџиманов, а едвај чекаме фототипите кои се приложени во книгата да предизвикаат и натамошни проучувања од некои други позиции.
Финансиски предизвици немавме, хаха. Целото истражување е направено волонтерски. Не само што ние двајца работевме без никаква надокнада, туку и техничката помош ја обезбедивме на пријателска основа. По завршената работа, единствена финансиска помош добивме од Министерството за култура за печатење на монографијата, но поради сложениот, нестандарден формат потребен заради мелограмите и споредбените материјали, и печатарските трошоци чинеа повеќе од предвиденото.
Материјалите со кои работевте цели две години се со специфична емоционална тежина и се поврзани со една голема колективна траума. Дали и како ова ви се одрази во секојдневниот живот во текот на овој период?
Ана: Во право сте, најголемиот предизвик беше психолошкиот притисок од двегодишното секојдневно соочување со темата на смртта, иако во исто време се боревме со болест или загуба на нам блиски луѓе. Траурноста на темата искомбинирана со долготрајното и репетитивно преслушување на лентите беше напати неиздржливо. Човек не може да направи емоционална дистанца кога слуша родители како плачат по свои деца, сопруги по мажите, баби по внуците. Сочувствувавме и оттагувавме со секоја жртва и нејзиното семејство, но олеснително беше што бевме двајца за да споделуваме и да се бодриме, некогаш да се исплачеме, друг пат речиси хистерично да се изнасмееме во бурата од напластени емоции.
Жарко: Не може да е поинаку, жртвите се луѓе со име и презиме, а содржината на песните е длабоко потресна и има лична димензија. Но, не е фраза дека не крепеше тоа што навистина верувавме во проектот, во величината на потфатот на Васил Хаџиманов, како во однос на тажаленките, така и во однос на неговиот севкупен корпус со преку 8000 народни песни и ора. Иако бил популарен интерпретатор на народни песни низ цела Југославија, во слободно време пасионирано се бавел со етнолошко-музиколошка и интензивна собирачка дејност. За жал, ние денес сме први за национал-патетика, а всушност сме комплетно незаинтересирани за вакво национално културно богатство и не покажуваме никаков сериозен интерес да го заштитиме и сочуваме за наредните генерации ова скапоцено фолклорно сведоштво за скопскиот земјотрес.
Во тажачките се содржани детали за социјалниот и економскиот живот во 1960-тите, а „конзервиран“ е и јазикот, понекогаш во дијалект. Што можеме да реконструираме од нив во оваа смисла?
Жарко: Во тажачките песни од збирката на Хаџиманов има опис на општествената стварност со мотиви од урбанизацијата и индустријализацијата на државата, како и за економските причини за миграција, кои се претставени како индиректни виновници за тоа загинатите да бидат во Скопје за време на земјотресот наместо во своите родни места. Па имаме на пр. впечатлива и емотивна песна во која се прави контраст на големиот стан кој го уплатил покојникот наспроти малиот ковчег во кој завршува неговиот живот. Револтот кон социјалните проблеми во тажаленките е силен, па мајката реди „да ми дојдеше дома,/ ќе ми куртулеше чедо моје“. Печалбата и миграцијата биле неопходни, но залудни.
Ана: Проблемот дополнително се усложнува во релација со патријархалниот принцип според кој егзистенцијата на семејството ја обезбедувал мажот како најчесто единствен вработен додека жената се грижела за децата, па одеднаш личната загуба истовремено претставува и загрозување на опстанокот на целото семејство. Воопшто, загубите сериозно ја нарушуваат и социјалната хиерархија, но и семејната, затоа што некои родители остануваат без деца, некои деца без родители, семејства без домови, други без извор на егзистенција, трети принудени да се вратат во родните места или да заминат некаде подалеку. На гробовите тажат жени од разни делови на Македонија, на скопски, но и на кумановски, охридски и други дијалекти, како и на други јазици, српски, босански, турски, ромски, трагедијата не дискриминира по националност и потекло. Се надевам и дијалектолозите ќе имаат што да кажат во насока на вашето прашање.
Дали можете да се замислите во улогата на Васил Хаџиманов - би ја имале ли храброста и вештината да ги запишете овие тажачки на начин на кој тој го сторил тоа?
Жарко: Ние денес сме сите постојано залепени за нашите мобилни телефони и не знам дали можеме и да замислиме како му било на Хаџиманов во таа далечна 1963 година. И тоа не само заради несоодветната аналогна техника за снимање која му била достапна, уште повеќе заради реакциите на луѓето, кои понекогаш можат да се слушнат на снимките, а кои одбиваат и да ја сфатат потребата да бидат снимани во толку интимни мигови. Затоа понекогаш ги снимал и скришно, што за жал, влијае на квалитетот и употребливоста на тие снимки.
Ана: На Хаџиманов очигледно не му недостасувала ни храброст ни вештина, но што е уште поважно, не му недостасувала визија. Во миг на колективна трагедија од тие размери, тој знаел дека е важно да го документира тажачкиот процес. И потоа се враќал на скопските гробишта и на помените, во текот на целата година. Затоа направил потфат импресивен и по обем и по уникатноста на истражувањето. Сакам да верувам дека Жарко и јас со оваа монографија исто така покажавме мало делче од овие негови квалитети, иако неспоредлива е активноста на терен во такви чувствителни мигови со нашата канцелариска работа. Но целта ни е иста – да ги зачуваме од заборав!
Повеќе информации за промоцијата тука
