Со месеци, уште од минатото лето, низ Хрватска и по околината, се обидувавме да го погледнеме „Медена земја“, но не ни успеваше. На крај, во очај, поверувавме дека сериозно постои Докукино при загрепскиот културно-информативен центар, каде човек може фино да си дојде и како и во секое кино да си купи билет и да одгледа филм. Но само се уверивме дека по убиството од страна на Бандиќ на Кино Европа во Загреб всушност не постои такво во кое во редовна дистрибуција и со вообичаените придружни дејства би можел да се види некој неамерикански, неспектакуларен и неколиндест филм. Беше тоа момент во кој моравме да ги употребиме крајните аргументи: им пишавме на авторите, се пожаливме дека живееме во пасивни краишта, и ги замоливме да ни овозможат да го погледнеме филмот. Не беше тоа моја идеја, не верував имено дека воопшто ќе ни одговорат - луѓето три дена претходно добија две номинации за Оскар (нешто што никогаш не му се случило на ниту еден југословенски или постјугословенски автор), главата им е полна и со сопствениот филм и со оние кои имаат нешто да кажат за него, и токму сега на нас двајцата ќе ни овозможат специјална домашна проекција - но не сум јас тој кој одлучува за ваквите нешта, па така молбата е испратена, а одговорот, многу едноставен, стигна веднаш. И ние двајцата го гледавме филмот.
Сè што сте читале за „Медена земја“ е погрешно, по малку, или сосема. И она што ќе го прочитате и во овој текст ќе биде исто така погрешно. „Медена земја“ е, имено, високо естетизиран, убав и елегантен, навидум скап филм за нешто што од наша перспектива е невидено, неслушнато, совршено непознато. Пределот е суров, каменест како од филмовите за Иран и Авганистан, и во тој камењар живеат две жени, педесетгодишната ќерка и нејзината тешко болна мајка, всушност на умирање, во последната населена куќичка во разрушеното каменесто село. Обете, особено помладата, изгледаат онака како што, ни се чини, изгледале жените во тие краишта во средниот век, или на некои многу стари фрески, од времето пред денешното кодифицирање на поимот на женската убавина. Колибата во која живеат, меѓутоа, не е недопрена од цивлизацијата, ниту би можело да се каже дека тие не знаат дека некаде постојат електрична струја и шарени фотографии. Го има тоа, но не тука, и не за нив двете. И, она што е важно: не е тоа прашање на богатство и сиромаштија. Нешто подлабоко нив ги прави онакви какви што се.
Начинот на кој на гледачот открива дека помладата, по име Атиџе, се занимава со пчеларство, е импресивен самиот по себе. Во камени кошници, од трски и кал, во шупливи стебла на мртви дрвја, во некој вид човечко-пчелна култура, ни сосема дива, ни сосема култивирана, во јавно-приватно партнерство, живеат нејзините пчели. Помеѓу нивниот живот и животот на Атиџе и нејзината мајка нема голема разлика. Таа пчелари на шамански начин и во совршена рамнотежа помеѓу себе и своите пчели. Секое пчеларење е уметност, уметност на социјална комуникација, нешто како елементарен театар, во кој пчеларот е режисер и слуга на своите пчели, но она што го прави Атиџе е само малку - барем неколку илјади години - постаро, а нејзината вештина е само малку подревна и посигурна.
И тогаш први соседи стануваат големо семејство, со прастара приколка, некакво камионче, автомобил и многу деца. Тие се едвај помодерни од Атиџе или од нејзината мајка - но, всушност, и не се - затоа што сета нивна модерност се состои во незнаење. Живеат од сè и сешто, а не владеат со никакво знаење и вештина. Така, на ужас на камениот свет, почнуваат да се занимаваат со пчеларство. Начинот на кој го прават тоа всушност е длабоко трагичен. Освен што се обидуваат да прават нешто што не го знаат и што не се во состојба да го научат, тие едноставно немаат почит кон пчелите. И не го разбираат пчелниот свет. Атиџе се обидува да им објасни, но залудно. Никому ништо не може да му се објасни, а најмалку како да пее на некој кој да пее не знае.
„Медена земја“ е приказна за пчелите и за пчеларењето, но истовремено е и парабола. Но не за грабежливиот капитализам, ниту за алчноста по профит. Не е ни за модерниот свет кој ја уништува традицијата. „Медена земја“ е совршена, и совршено трагична, песимистична парабола за уметноста и уметникот. Атиџе е уметница, и такво е нејзиното пчеларење. Веселото и бројно семејство, кое насилно влегува во светот на Атиџе, се состои од добродушни и крајно неталентирани дилетанти, кои ништо не знаат и не разбираат. Во филмот тоа се гледа, ретки се документарните филмови во кои толку многу нешта се гледаат, и тоа е сето она што во игран филм никако не би можело да се види. Да речеме: патемно, во некоја сцена, во која се случува нешто друго, Атиџе со прсти од коритото на чешмата вади пчела, за таа да не се удави, па ја спушта на страна, и гледачот со крајот на окото ја гледа пчелата како доаѓа на себе; нешто подоцна, кај оние бекрии, големата мајка на семејството мрзоволно и бесчувствително ја врти рачката на цедалката, од која тече мед во кој, далеку од спас, се дават пчелите. Некому кој не го гледал филмот, или кој не е во состојба да ја види оваа сцена, не е лесно да му се објасни што сè е раскажано во неа.
Ми се чини дека со задоволство би се расправало за тоа дали „Медена земја“ е документарец, или тука нешто е, демек, наместено, па тогаш тоа е игран филм со натуршчици. Самата дискусија потсетува на тажните обиди на хрватските навивачи да ја дисквалификуваат противничката екипа, со тврдење дека судијата ѝ подарил пенал. Но зошто авторите на „Медена земја“, или можеби Македонците самите по себе, би биле противничка екипа? Секако дека „Медена земја“ е документарен филм, колку што може некој монтиран филм воопшто да биде документарен. Долгото умирање на мајката, обично, природно, древно и совршено несентиментално селско умирање, е следено во реално време, и тоа на внимателните гледачи ќе им делува прилично силно. Филмот е документ на умирањето. Или второ, сепак малку повесело: додека оние радосните и ненадарените мајсторисуваат околу пчелите, тие, сиротите, ги бодат како луди. И на гледачот пред очи му се одвива порнографија на физичката болка,со деца кои врескаат и отекуваат пред очите на камерата. Навистина мислите дека и тоа некој би го одиграл? Или дека и тоа би можел некој да го одигра? А многу е важно за приказната на „Медена земја“. Секако дека Атиџе пчелите не ја бодат, но не е ни во тоа поентата ни смислата на сцената.
Ми се чини дека таа само еднаш се жали: што нема таков син! Што воопшто нема син. Ноне, не е тоа патрјархална мантра, би била среќна таа и со ќерка. Но сè поради пчелите. Би го научила таа тој свој син, таа своја ќерка, на пчеларење, онака како што природата се учи преку сопствените церемонии и како што талентираниот човек се учи на уметноста. Тука станува збор за талентираност, која е во најтесна врска со разбирањето. Сè во „Медена земја“ се однесува на разбирањето. Само што на некои луѓе просто не им е дадено да разберат.
Атиџе и нејзината мајка разговараат на јазик кој авторите според сопственото признание не го владеат. Тоа е уште еден, речиси бизарен доказ дека станува збор за документарец. Или не е, затоа што гледачот никогаш не би ни помислил дека авторите не го знаат тој јазик. Или дека било кој од ликовите во филмот не знае било кој јазик. Имено, тие комуницираат на турски, и тоа на оној турски што во овие краишта се зборувал и се создавал стотина години порано, а сега полека исчезнува. Освен на турски во филмот се зборува и на македонски и српскохрватски (српски, кој не е сосема српски, но не е ни босански, по малку во акцентите потсетува на црногорски, секако не е хрватски, иако се разбира како хрватски; па сега вие самите заклучете кој би можел да биде тој јазик), но ниту еден актер во филмот нема свест за тоа дека зборува со некој одреден јазик. Кога преминува на македонски, Атиџе не ја менува ни интонацијата, ни висината на гласот, ни изразот на лицето, туку продолжува да зборува како да е сето тоа едно исто. И веројатно и е исто, сè додека не те освестат дека не е. Тогаш почнуваат проблемите со повеќејазичноста и мултикултурата. Тие проблеми на Балканот се обично последица на свеста за меѓусебното разбирање, а речиси никогаш последица на вистинско неразбирање.
Уште една предрасуда за „Медена земја“: ова е филм кој на Американците и на Западот би им се допаднал поради својот балканизам. Сака да каже, ова е уште една варијанта на Кустурица. Никако, никако и никако! „Медена земја“ не го слави и не го мистифицира Балканот. Балканот тука, всушност, и го нема. Атиџе и нејзината мајка секако би можеле да бидат од Лапонија и Авганистан, како што се од Македонија. Друга работа е што авторите на филмот, генијалните Тамара Котевска и Љубомир Стефанов, своето дело го базирале на нешто што е херметично во својата локалност и партикуларност - па од Скопје е далеку колку и од Њујорк - и баш ни малку не воделе сметка за универзалната разбирливост. Но колку што е некое уметничко, особено наративно дело полокално, тоа е поречито и поуниверзално.
И уште нешто: тоа што радосните дилетанти на пчелите им го одземаат сиот мед, тоа никако не може да биде парабола за грабежливиот капитализам. Тоа е апиницид, уништување на пчелната заедница, а на капитализмот никогаш и никаде не му била цел целосно физичко уништување на оние кои произведуваат вредност. Дилетантите на пчелите им го одземаат сиот мед, и така ја уништуваат не само заедницата на своите кошници, туку, посредно, и оние на Атиџе, едноставно затоа што немаат талент, не знаат за пчелите, не се за уметност.
превод: Букбокс
