Случајните средби во и преку литературата се исто толку скапоцени колку и во животот - да налеташ на добра книга од тепка е исто толку (не)веројатно колку и да склопиш трајно пријателство со некој кој чека ред пред тебе на шалтер. За склоните кон детерминизам ваквите настани всушност и не се случајни и, да, требало да бидат. Така и јас требало да го запознаам Алек Попов.
Роден 1966 во Софија, значи чедо на транзиционите години, Попов го има горе- доле јадено истиот горчлив леб како и повеќето од неговите балкански колеги. Сепак, неговите есеи не се само критика на бугарската општествена реалност, туку и коментар на позицијата на модерниот човек воопшто, за кого веќе не е доволно да се каже дали е (само) „источен" или „западен". Иако од мал хранет со лути бугарски пиперчиња и сочен балкански домат, авторот сепак не е само „бугарски писател". Многу повеќе од земјоделските производи кои ги консумира и јазикот на кој пишува, неговиот книжевен идентитет (како и идентитетот на секој писател) го одредува она за што тој пишува и како го прави тоа.
Попов пишува луцидно, доволно филозофски за да звучи аргументирано, но не и премногу академски, за сепак да биде смешно. Ироничен во ставот, досетлив во асоцијациите, и пред сè заводливо краток - ако постои паднан на хаику во сферата на есеите, неговите текстови се токму тоа. Во оваа прилика преведовме два со кои мислиме дека македонските читатели најмногу можат да се идентификуваат, но целата збирка објавена на српски топло ви ја препорачуваме. Откако се распрашав за него, и откако разменивме по некоја порака на Фејсбук, излезе дека Алек го знае пола Скопје. И уште повеќе - дека еден негов роман, Мисија Лондон, е веќе преведен на македонски.
Еден од есеите од „Радикалниот мислител" (Изнесете го блокот од хартија), го анализира односот помеѓу читањето на хартија и она на монитор. Интернетот, вели во него Попов, има склоност да го профанизира јазикот (да го упрости, да го направи попрактичен, поповршен). Кога се во прашање книгите мрежата е лош посредник - корисна е до оној миг кога зборот престанува да се толкува само како податок. Од тој миг натаму текстот како да ни лизга од раце: човек може по мрежата да скита, да сурфа, да чета односно да дрнда, но не и да се осами и задлабочено да - чита. Сепак се надеваме дека во оваа рубрика книгата си го наоѓа неопходниот сојузник, дека е некој вид книжевен тизер, кој информирајќи ја храни, а не дополнително изгладнува, читачката култура.
***
ЛУТАТА ПИПЕРКА И БУГАРСКИОТ НАЦИОНАЛЕН КАРАКТЕР
„Јас во бисагите имам пиперчиња", одеднаш се огласи Бај Гањо. Умираше од желба во супата да истолчи едно пиперче, од оние најмалите, затоа што супата се покажа доста бледа за неговиот желудник, но се срамеше да ја извади пиперката за да не помислат дека е прост и затоа сакаше прво да се консултира со домаќините. „Така ли е? Имате пиперки?", се огласи Јиречек. „Секако, носам јас пиперки, па знаете, Бугаријо, мајко мила не може без луто"
Така почнува една од незаборавните сцени во бугарската книжевност. Алеко гради вистинска митолошка ситуација, која трајно останува вградена во темелот на бугарскиот национален карактер. Лутата пиперка не само што му го отвара апетитот на Бај Гањо, туку го наведува да ги разоткрие неговите најинтимни мисли. Ручекот кај Јиречек се претвора во своевидна катарза во која почнува да прска целото негово страдалничко познание за епохата и светот.
Според една, не толку ортодоксна верзија, бугарската историја може да се подели на два основни дела: пред и после лутата пиперка. Денес тешко можеме да замислиме дека овој моќен симбол на националниот идентитет не им бил познат на старите Бугари. но тоа не им пречело да имаат цареви, осветлени престолнини, да владеат со големи територии и румејлиските императори да им плаќаат порез. Лутата пиперка во 15 век, заедно со сифилисот и компирот, е пренесена на Стариот континент како резултат на епохалните географски откритија. Во тоа време Бугарите веќе немале цареви, ниту престолнини, а сеќавањето на нив во Европа полека згаснувало. Трогателен е ентузијазмот со кој новите балкански Индијанци го прифаќаат дарот на американските Индијанци, го усвојуваат и го претвораат во национален амблем. Во нивните судбини постои некоја сличност која го објаснува нивниот афинитет кон огнениот вкус. Обете заедници биле окупирани, угнетувани и опустошени. Во принцип, лутата пиперка е популарна токму онаму каде општествените услови не дозволуваат целосен развој на поединците, граѓанските институции и нациите. Во нив е всадена социјална порака. Не е случајно што таа ќе остане туѓа земјоделска култура во Западна Европа, освен меѓу обесправените слоеви.
После раслојувањето на бугарското општество по ослободувањето од турското ропство, односот кон лутата пиперка исто така се менува. Поугледните во општеството почнуваат демонстративно да ја избегнуваат како нешто просто, врзано за вкусот и менталитетот на примитивните слоеви. Дури и Бај Гањо не се осудува да ги тресне пиперките на маса пред, како што тоа совршено го напишал Алеко, да се „консултира со домаќините". Оваа дволичност - од една страна тешко прикриениот срам, а од друга незадржливата желба - ја прават ситуацијата исклучително тензична. Дури и сега, кога во ресторанот нарачуваме лути пиперки, никогаш не го правиме тоа рамнодушно. Како да бараме одобрување од околината, со шеретско намигнување.
Ручекот кај Јиречек, почнат како обично сетилно доживување во народски контекст, полека ја надминува прозаичната рутина на секојдневието. Се порева и се вари не само во желудникот на Бај Гањо, жештината е и во неговата глава. Срамот е надминат. Лутата пиперка, како моќен наркотик, го трансформира повлечениот и срамежлив балкански карактер. Кочниците исчезнуваат и мислата лета. Она што созревало на влезот на свеста неочекувано добило форма, и што е уште позначајно - израз. За да се стигне до пророчката длабочина на восхитувачкиот монолог во финалето: „Сакаш да ти кажам, навистина...Навистина да ти кажам? И едните и другите се олош. До последниот се олош“. Огнениот дух на лутата пиперка ја има инспирирано првата и најубиствената сатира на бугарското општество. Од тогаш до денес, штом нејзиното црвено опавче ќе се наѕре во книжевноста, политичарите инстинктивно завземаат одбранбен став.
КНИЖЕВНОСТА И СТРЕСОТ
Како што точно забележал рускиот писател Игор Јаркевич, во неговиот роман „Книжевноста и сексот", руските и американските писатели не се единствени на светот. Во светот има многу писатели. Писатели има во Азија. Многу добро се претставуваат јужноамериканските писатели. Во последно време одлично се застапени чеченските писатели. Европските, арапските, еврејските и австралиските писатели се секогаш на ниво. Сепак, основните правци во книжевноста ја одредуваат токму руските и американските писатели...
Основниот проблем на бугарскиот писател е што тој е бугарски писател. Ако сакаме да бидеме искрени, ќе признаеме дека тоа е онтолошки проблем, што ќе каже - нерешлив, освен со помош на некои метафизички околности...Кога почнав да пишувам ни на крај на памет не ми беше дека ќе станам бугарски писател. Имено, тогаш едноставно чкрабав развратни приказни по училишните тетратки, не размислувајќи на кој јазик го правам тоа. Кога сфатив дека сум станал бугарски писател, веќе беше доцна...Во Америка заминав во 1986. со родителите. Таму минав неколку месеци, а 70 отсто од времето минував пишувајќи некаква долга, ужасно здодевна новела, која сосем заслужено не ја виде светлината на денот. Секако, на бугарски! И никој не ми рече: човече, застани, сврти се зад себе! Какви гупости пишуваш!!! Тогаш студирав бугарска филологија, а пред тоа цицав од мермерните гради на гимназијата за класични јазици. Веќе не пишував приказни. Книжевната инфекција длабоко се беше вовлекла во мојот ум. Веќе го имав прочитано Ками, бев на „ти" со Натали Саро. Пушев луле. А тогаш, порано или подоцна, доаѓа објавувањето, па гордо си велиш себеси: еве, веќе сум писател. А всушност, ти си бугарски писател - што и да значи тоа.
Во една прилика повикале американски, руски и бугарски писател на округла маса на тема: „Книжевноста и сексот". Американскиот писател говорел многу интересно за книжевноста; за сексот исто така говорел многу интересно, размислувал како тие (книжевноста и сексот) час се допираат и спојуваат, час се раздвојуваат. Рускиот писател дошол на округлата маса мортус пијан, си го извадил, го треснал на масата и изјавил дека без оглед на тоа што веќе нема никаква книжевност, што книжевноста е мртва, засега, фала богу, барем стапот е тука и жив е. Потоа паднал под масата и заспал. Бугарскиот писател исто така планирал да зборува интересно за книжевноста и сексот, дури и подготвил специјален реферат, но настанала гужва затоа што сите го коментирале безобразното однесување на рускиот писател, и на него никој не обратил внимание. Бугарскиот писател се налутил и помислил: да ви ебам матер, зошто па и ја да не го извадам стапот и да не го треснам од масата? Но немал храброст за тоа...
Американскиот писател намерил да го прочита Доктор Живаго на Пастернак. Ништо не разбрал, и јазикот и проблемите му биле целосно туѓи. Но, му било многу интересно. Рускиот писател исто така одлучил да го прочита романот Доктор Живаго на Пастернак, и некаде околу петтата минута почнал да вика: „Што е бре, што сакаш, да ти ебам матер!", го зграпчил романот и и' го треснал од глава на неговата заспана, болна и трудна жена.
И бугарскиот писател решил да го прочита овој Пастернаков роман. Но книгата уште не била објавена на бугарски...Тоа се случило некаде на почетокот на деведесетите.
На еден бугарски писател му се посакало да стави кисела зелка. Напишал расказ и добил хонорар од шеесет лева. Од половината од сумата купил убаво пластично буре со славина, а од другата половина - зелка на кванташки, бирајќи ја секоја главица со вкус и инспирација. Потоа цела зима крцкал главици зелка жолти како ќилибар, пиел ракија и ништо не напишал.
Рускиот писател исто така одлучил да стави зелка, купил сè што е потребно, но од зелката ништо не испаднало заради специфичната локална ферментација. Затоа пак напиашл роман кој списанието Факел го превел на бугарски.
На американскиот писател исто така му се пријала кисела зелка, па допатувал во Бугарија, поттикнат од некаков туристички сајт каде тврделе дека киселата зелка ја измислиле Бугарите. Бугарскиот писател го повикал во неговата куќа, го частел со кисела зелка и домашно вино, пиеле и ракија. Кога се вратил во Америка, американскиот писател го напишал култниот расказ „Бугарската зелка", а неделникот Литературен вестник го објавил на бугарски.
Еден американски писател воопшто не можел да ја разбере смислата на чудесниот идиом „да се ебам во г'з". Тогаш рускиот писател му го демонстрирал тоа така што наставно средство бил неговиот сопствен задник, а другото наставно средство - стапот на американскиот писател, никако обратно. И американскиот писател многу се израдувал затоа што ја сфатил смислата на горенаведениот идиом...Бугарскиот писател совршено ја разбира смислата на идиомот „да се ебам у г'з" и не му се потребни практични лекции. Тој сјајно се ориентира во оваа палета на јазикот. Тоа, меѓутоа, не му помага да утрапи повеќе од илјада примероци од неговата книга...
Да си американски писател - тоа е улога. Уште поголема улога е да си руски писател. Бугарски писател - тоа е агрегатна состојба. Цврста, течна или гасовита. Согласно потребата. Целта на секој макар и малку пристоен бугарски писател е да излезе од таа недефинирана состојба и да се насочи кон поконкретна форма на постоење. Зарем е можно да пишуваш на бугарски а да не си бугарски писател? - би се побунил збунето книжевниот историчар. Добро, сега ќе ти објаснам. Книжевноста, онаква каква ја памтиш, веќе не постои. Нејзиниот хемиски состав се менува, како што впрочем се случува со поголемиот број нешта околу нас...
Односот на јазикот и информацијата оди во корист на оваа втората. Информацијата не е само на ниво на факти, туку и на ниво на идеи, искуства (вклучувајќи ги и јазичките), ликовност. Јазичниот експеримент се повлече пред социјалниот. Или се трансформираше. Книжевноста од национален, полека се претвора во интердисциплинарен проект.
Во една прилика ги повикале американскиот, рускиот и бугарскиот писател на меѓународен собир на ПЕН центрите. Американскиот и рускиот писател веднаш ги закачиле беџовите на кои пишувало USA и Russia и не ги симнувале ни еден миг. Бугарскиот автор се шетал без беџ и затоа рускиот и американскиот писател помислиле дека е staff и го замолиле да им фотокопира некакви материјали. „Ах, од кога го очекувам овој миг!", воскликнал тој, ги извлекол од неговиот ранец Пастернаковиот Доктор Живаго и Фокнеровиот роман Село-град и почнал да ги мава по глава како што следи: рускиот писател - со Пастернак, а американскиот - со Фокнер. Останатите автори му честитале затоа што одамна им биле здосадени и рускиот писател и американскиот. А потоа долго се прашувале: кој the fuck беше оној феноменален guy?
(oд збирката „Сопатник на радикалниот мислител“, превод од српски И.Ј.)
* * *
Со оглед на големиот интерес, издавачот Табернакул одлучи да додели не една, туку две книги Френи и Зуи од Џ. Д. Селинџер. Добитници се Шермин Делиа и Наде Илиевска. Еве што ни рекоа тие за Ловец во р'жта, односно наградното прашање.
„Делото „Ловец во р'жта" го прочитав откако завршив средно, што е можеби малку доцна имајки во предвид дека во Америка книгата е задолжително обработувана во средното образование (откако беше подигната цензурата за истото дело). Се секавам дека на почетокот главниот лик Холден ми делуваше како некој разгален тинејџер, преполн со критики за се и сешто иако всушност и самиот имаше свои бројни мани. Но ми се допадна тоа што Холден не се обидуваше ни најмалку да се вклопи во она што го нарекуваме „нормално". И тоа е што еден тинејџер во екот на развојот на својот карактер и треба да го прави! Да стреми кон пронаоѓање на вистинското „јас" а не да се обидува да биде како и сите останати.
Уште еден дел од книгата, поточно од главниот лик кој ми се допадна е врската меѓу Холден и сестра му Фиби - покажува колку обичност има и во необичните :)
Поздрав,
Шермин Делиа"
„Проекцијата на некои други луѓе, пораснати толку далеку од нас, а сепак толку блиску, и можноста да се пронајдеме во состојбите на Холден Кофилд, толку лични а и различни, ја прават книгата убав водич за младите луѓе. Секако, по второто препрочитување- повеќе се посветуваме на комичните стории и збиднувања, и можноста да се сетиме на Холден во секој од нас. И да го разбудиме, понекогаш....
Со почит кон Селинџер,
Наде Илиевска"
