Целта на делото била практична – разбирање на мотивите и предвидување на однесувањето на доскорешниот непријател на САД, низ призмата на антропологијата. Пишувана врз основа на историски документи, филмови и литературни дела, како и мал број разговори со Јапонци од американските интернистички кампови, отворени по бомбардирањето на Перл Харбур во 1941, книгата била остро еснафски критикувана, како еден од примерите на „антропологија од фотеља". Сепак, таа била меѓу првите кои врз основа на етно-психолошки карактеристики се обидела да дефинира карактер на еден цел народ, а притоа да не го потцени, навреди или понижи. Иако нарачана, студијата сепак се обидела да одговори на клучното антрополошко прашање - „Што треба да знам, за да ја разберам културата и постапките на другиот?".
Истото прашање, повторно поврзано со Јапонците, се поставува и деновиве. Луѓето од Западот, а особено ние, Балканците, никако не можеме да ги разбереме организираноста, смиреноста и достоинството на овој народ во миговите на катастрофата која го снајде. Не видовме никого пред камерите да реди клетви или хистерично да кубе коси, нема масовни убиства и грабежи, а цените намерно се спуштаат, за никој да не профитира од нечија мака, бидејќи таа е всушност колективна. Наместо да бегаат од земјата, луѓето секојдневно се појавуваат на работните места и волонтираат во акциите за спасување. Последните траги на ваквиот менталитет, кој го смета поединецот за еднаков во заедницата не само кога се во прашање правата, туку и одговорноста која ја сноси за неа, и во добро и во зло, кај нас се забележани во турско – селото било колективно одговорно за управувањето со селскиот имот, како и во случај на престап извршен од непознат сторител. Инсистирањето на индивидуалните права и одговорности, резултат на современите, западни идеологии, има свои предности, но и свои маани. Доколку не оди рака под рака со свеста за припадност на нешто поголемо од самите нас, таа го нагризува општественото ткиво, кое веќе не претставува некаква структурирана целина, туку само математички збир на единки, секоја од нив заинтересирана само за сопствената добробит. Тоа не е прашање на закони, судови и казни. Тоа е рефлексија на еден цел светоглед, создаван и пренесуван со генерации. Светоглед во кој срамот е поважен од некаква правна вина, на култура која највисоко ја вреднува – честа.
Еден од најзаслужните за промовирањето на јапонската култура и уметност на нам блиските простори е секако Владимир Девиде. Математичар по струка, а јапонолог по хоби, тој до својата смрт во август минатата година страствено се занимаваше со хаикуто, истражувајќи го, преведувајќи го и пишувајќи го. Овој „последен ренесансен ум", како што го нарекуваа неговите пријатели и соработници, преку анализата на хаикуто како поетски жанр ни ги доловува истите оние национални карактеристики на Јапонците кои се обиде да научно да ни ги аргументира и Бенедикт. Разликата е во тоа што во три хаику стихови успеваат да се сместат повеќе аргументи за нив, отколку во тон академски дискусии.
Според Девиде, основната разлика помеѓу човекот од Исток и човекот од Запад, кога е во прашање односот кон природата и сопствената околина, се состои во тоа што вториот неа настојува да ја потчини, да ја присили да работи за него и да ја победи. Типична илустрација на ваквиот став е сликарството: додека западниот сликар прикажува мртва природа, плодови кои ги зел (откинал) од неа - застрелан фазан и цвеќе во вазна - кинескиот или јапонскиот повеќе сакаат прикази на планини, шуми и речиси незабележливи човечки силуети, кои се втопуваат во пејсажот. Во јапонското сликарство нема перспектива, затоа што сликарот не се поставува вон или пред она што го слика, туку внатре него.
Ваквите разлики во светогледот не се само одразени во уметноста, туку и во религијата. Католичкиот Фрањо Асишки на птиците им го проповеда зборот на Христа; будистичките монаси наслушнуваат како птиците им го проповедаат зборот на Буда. Западниот човек се плаши и ја презира смртта, човекот од Исток знае дека вистинскиот живот почнува кога човек ќе се помири со неа. Додека мудрецот од Исток вели: „Тоа и тоа е такво и такво", оној од Запад мисли: „Кога би било (нешто што не е), тогаш..". Јапонците, со еден збор, се практични и крајно „рационални", иако не во западната смисла на зборот. Западната рационалност се базира на бинарни опозиции (природа : човек, ум : тело), а јапонската логика е – цело е кога има сè!
Добро, сигурно не се сите Јапонци будистички монаси, хаику автори и храбри шогуни. И тие се луѓе од крв и месо, со сите нивни слабости. Но она за што станува збор тука е еден доминантен однос кон животот и светот, базиран на традициите на шинто, будизмот и зен-будизмот, како и на практично воспоставените правила за живот во една островска земја, каде густината на населеност е толку голема што секоја себичност во распределбата на ресурсите не само што е очигледна, туку мора и построго се санкционира. Признанието за начинот на кој излегуваат на крај со инфраструктурните проблеми и сопствената болка кое во моментов им се оддава низ светскиот печат на Јапонците не им помага толку ним, колку што може да ни помогне нам, на сите кои се уште не сме барем директно погодени од една од светските катаклизми.
Скопскиот земјотрес од '63 го пребродивме со голема светска солидарност и сопствен ударнички морал. Како би изгледала – не дај боже – една таква катастрофа денес? Не сме по зенот, а и Тоше го нема. Да постои некаков „себичнометар" кој континуирано би го следел трендот на оваа за колективот погубна особина, тој за последниве педесетина години сигурно би покажувал раст поголем од оној на радиоактивноста во регионот. И не сме саде ние, и не сме саде тука. На ова, а во контекст на можните катастрофи во нивните средини, на интернет форумите се жали цела планета – од Етиопија, преку Хрватска и Словенија до Бразил. Дијагнозата велат е пола лек. А лекот е пет пари.
За повеќе да го цените овој мартовски ден, дури и ако заврне, еве едно прекрасно хаику на мајсторот Башо:
„Одам без шапка
ако нека ме врне
добро е добро"
Идеограмот за љубов (аи) на jaпонски е комбинација на симболи за „срце", „прегратка" и „човек". При што под „човек" се мисли не на вас, туку на некој друг..
