Пред помалку од една година во Скопје гостуваше Сара Ахмед, австралиска истражувачка која се фокусира на врската помеѓу чувствата, јазикот и телата. Нејзината најпозната книга „Културната политика на емоциите“ тврди дека чувствата не се психолошки состојби, туку културни практики, кои можат да бидат поттикнувани или обратно, репресирани преку моделирање на јавниот говор, со промовирање и повторување на едни те исти зборови и фрази, а маргинализирање или целосно цензурирање на други. Доминатниот дискурс во оваа смисла може да етикетира и да стигматизира, да поврзе едни, но да отуѓи други.
Но ова не се однесува само на луѓе, туку и на уметнички дела. Така, нивното доживување станува не само лично или „внатрешно“ - тоа е моделирано од бројни социјални и културни елементи, меѓу кои минатите искуства и актуелната ситуација во која се одвива читачкиот, гледачкиот или слушачкиот процес. Дури и навидум банални елементи како гледање филм сам ноќе, наспроти гледање на истиот во кино сала со други луѓе, може да влијае врз неговата перцепција. Ако читате одредено дело набргу откако сте искусиле лична загуба, особено ако неговата содржина се допира до една ваква тема, чувството на тага е веќе „захефтано“ или „зашнирано“ во вашите искуства, па оттаму токму тоа ќе биде нагласено непропорционално повеќе во однос на другите, како крената рака (и еднината е намерна) што мавта крената над сите редови (тука сум!, тука!), а потоа, кога ќе ѝ се приближите, итро ве повлекува во длабочината.
***
Новата книга на Оливера Ќорвезировска, „Три Марии“, ја подигнав од издавачот само еден ден по трагедијата во Кочани. Јавниот дискурс тие денови беше одбележан со зборови како болка, ужас, гнев. И на непрочитано знаев дека ваквиот контекст не може а да не влијае врз моето доживување. Почнав да ја читам со ризик дека, во светлината на интензитетот на чувствата ВОН неа, таа може да делува бескрвно и банално ВО неа. Но кренатата женска рака (а за еднината и за родот има добра причина), која низ текстот повремено панично мафташе, друг пат само меланхолично одмавнуваше како за збогум, а најчесто си ја покриваше устата за да не вресне, ме повика, ме допре и нежно но недвосмислено ме повлече во длабокото.
На претходната промоција што ја водев, на Калина Малеска, точно пред една година, исто така на 2 април во Буква, таа како авторка на сега наградениот роман „Светот што го избрав“, со професорски тон кој не трпи спротивставување, одговарајќи на мое прашање изјави дека намерата на авторот е во најмала рака споредна, ако не и сосема неважна за толкувањето на делото. Ова тогаш ме сепна и еве, една година подоцна, уште ме глочка.
Кога дома се мачиме да пронајдеме некој предмет, имаме еден ритуал. Застануваме и се прашуваме – „КОГА БИ БИЛ ИЗОЛИРБАН, КАДЕ БИ СЕ КРИЕЛ?“. Ваквата тактика до сега се покажува неверојатно успешна. Можеби изговарајќи го зборот, предметот магично се материјализира на претпоставеното место. А можеби тоа кратко застанување и концентрирање прави потрагата да биде поуспешна.
Читајќи одредено дело, јас не можам а да не се запрашам - КОГА БИ БИЛА АВТОРОТ, КАДЕ БИ СЕ КРИЕЛА ВО ТЕКСТОТ? И ова особено ако авторите ми се современици и ако лично ги познавам. Тогаш одбегнувам дури и да зборувам со нив за нивните дела (барем не пред промоција), за случајно да не ми откријат каде е изолирбанот, додека трае мојата неволна но опсесивна потрага по него. Им се восхитувам на книжевните теоретичари и критичари кои можат на одредено дело да му пристапуваат како непристрасни медицински професионалци кои добро ја познаваат неговата анатомија и физиологија, со авторитативен тон дијагностицирајќи можни проблеми во, на пример, органите за варење или во левото белодробно крило. Но во кој медицински атлас има графички приказ на авторовата душа и каде се анатомски лоцирани точните места во текстот на кои ако притиснеш, го боли? Дали во романов има три Марии или е една?
***
Без оглед на тоа дали се тројна еманација на една или секоја е засебна, главни ликови во овој роман се три жени по име Марија - Пребирлиева, Зара и Деспотовска Солев. Во физичка смисла, заеднички им е еден стан во кој се вселуваат една по друга. Во психолошка смисла заедничко им е тоа што трите имаат некаква болка, чувство на изневереност, нереализираност, тага. Прстот што укажува на вина за ваквата ситуација, од таа една (женска) рака, како да е вперен во нивните сопрузи и партнери - Љупчо, Горјан, Влатко. Но не се амнестирани ни пошироките семејства, социјалниот контекст, па на крај ни судбината. Онаа судбина која овие жени не успеале навремено да ја земат во свои раце, да се отклучат и ослободат со оној клуч заврзан околу нивните вратови, како на одлично осмислената корица на Марко Трпески. Таа содржи детал од сликата на Славко Јаневски, „Бош“, што во комплет со насловот кој асоцира на неговите „Две Марии“, како и името ,на газдата на спомнатиот стан (Славко), упатува на „трибјут“ на овој автор во една генерална, генерациско-поврзувачка смисла.
Авторката многу умешно игра со перспективите, трите дела пишувајќи ги во различно лице. Првиот дел во трето еднина (таа), вториот дел во прво (јас), третиот дел во второ (ти). Така, трите Марии всушност стануваат три од многуте димензии на женскоста во дело чиј поднаслов е роман-басма. Етимологијата на терминот „басма“ упатува на нанесување, втиснување, како шара на ткаенина, како жиг во кована пара и, во случајов, втиснато мастило на хартија. Од претходни дела на Ќорвезировска ја знаеме нејзината опседнатост со шиењето и плетењето, и физичките чинови но и метафорите на пишувањето како нешто што низ што текстот се крои, сошива, везе, преплетува. Оттаму „басма“ смисла може да се сфати и како нешто што се раздиплува, одмотува, како топ ткаенина во овој случај со различен дезен во првиот, вториот и третиот метар. [На промоцијата на романот авторката укажа на уште едно, важно толкување на кое не се сетивме. „Басма“ како кратка говорна формула која тивко и речиси неразговетно се изговара за време на баењето и која се чува во тајност, а има исцелителна моќ.]
Вториот елемент што ја прави барем за мене препознатлива авторката како нејзин „жиг“ е и сетилноста на подготовката на храна (не толку на самиот чин на јадење) - крем супа од печурки, лосос со рендан портокал или раженчиња со крофни прелиени со 80%-тно чоколадо. Третиот е најтежок за дефинирање, бидејќи има врска со сетило кое не спаѓа во основните пет - проприоцепција или кинестезија, чувството за простор. Конкретна улица, стан, морска плажа, сонуван пејзаж или зоолошка градина се значајни топоси за одвивање на дејството, понекогаш присутни и во вид на, како што ги викаат во американските филмови, „велигденски јајца“ – на пример адреси избрани така за да дезориентираат (проверете на пример на Гугл мапс каде се паѓа бројот на зградата во којшто е спомнатиот стан). Но каде и да ве сместува авторката, таа тоа според мене го прави со, простете, намера, да почувствуваме како е да се биде ТАМУ и како е да се биде Таа. Ти. Јас.
Една од Мариите со жалење констатира дека животот го поминала во „запалив свет од хартија“ - нешто направено од ефемерен материјал, што може да исчезне секој момент. Ова, прочитано и кажано денес, е повеќе од метафора. Во свет кој гори, иронично и парадоксално, можеби токму хартијата и текстот на неа е она што нè одржува во живот. Ѝ благодарам на Оливера што го потврдува тоа, не само со оваа книга туку со нејзиното севкупно творештво.
Илина, Букбокс
