Во источна Македонија живее група турско, муслиманско население, со карактеристична женска носија во „џиш“ бои. Се викаат Јуруци, но во македонската етнологија нивното име и обичаи не би биле толку познати да не е етнологот Елизабета Конеска. Одлично зборувајќи турски, таа успева да се спријатели со овие луѓе, кои живеат релативно изолиран и номадски живот и да ни ги раскаже нивните приказни. Новиот филм, „Нејзиното семејство 2010-2019“ (кој може со купување онлајн билет да се погледне тука), оди чекор понатаму во емотивна смисла, со тоа што авторката несакајќи се замешува во приватната приказна на нејзините „субјекти“. Истовремено, тоа е прв нејзин филм во кој самата ракува со камерата. Со Бети разговаравме за границите на истражувачката етика, влијанието на новите технологии врз малите заедници, и за силните а традиционални жени.
Самиот наслов на филмот, освен што укажува на временскиот период кој го покрива, содржи и еден веројатно свесно одбран клуч за негово толкување. „Нејзиното“ (а не на пример „нивното“) укажува на тоа дека Мерѓузел е столб кој го држи на место проширеното семејство, низ сите премрежја кои тоа ги доживува. Додека сме вовлечени во приказната на жената со зацрвенети образи и широка насмевка, сепак не можеме ни да претпоставиме дека зад оваа романтична слика за традиционалната жена има и нешто повеќе и нешто поинакво. Дали во текот на годините контакти со нејзе ти беше свесна за ова? Како беше прифатена од останатите членови на семејството?
На самиот почеток не бев, постепено ми се откриваа нештата, највеќе преку нивните однесувања. Дома, кога одев на истражување, главно ја наоѓав Мерѓузел сама со трите ситни деца, додека таткото Емин работеше како овчар надвор од селото, а често и надвор од државата. Она што ми оставаше впечаток е дека таа никогаш не се пожали отворено и во изразувањата за него и за неговата одговорност кон семејството беше исклучително внимателна, карактеризирајќи го него само како „специфичен“. Случајно разбрав дека печалбата ја троши главно за себе, во градот. Мерѓузел отворено ми проговори за „проблемите“ во 2015 г., кога прв пат ми се јави и побара да дојдам и да ја земам.
Имавме убава взаемна релација со сите членови од семејството. Првата и единствената сериозна замерка која отворено ја манифестирав кон Емин беше во првите години кога децата требаша да продолжат со школувањето, по завршените 4 години основно. На укажувањата, дури и инсистирање, дека е тоа најдобро за нивната иднина и дека основното школување е пропишано со закон и може да биде казнет, неговата категорична реакција да не продолжат да одат на училиште, се темелеше на аргументот дека – во градот децата ќе тргнат по лош пат, особено заради достапноста на тогаш појавените компјутери.
Вториот пат замерката беше кон мене, кога Мерѓузел одлучи да замине од дома заради физичко насилство, од двете деца. Иако немав ништо со нејзината одлука, а на заминување дури и ја предупредував на евентуалните последици од нејзиното заминување, беше категорична. За среќа таа ја доби поддршката од постарата ќерка во Турција, кај која набрзо отиде.
По вчерашната премиера на Македокс, водителката на дискусијата коментираше дека „ова не е само антрополошки филм“, туку дека тука „има и емоции“. Дали приватното вовлекување на етнологот/визуелниот антрополог во животите на неговите „субјекти“ придонесува за поквалитетен филм, или напротив претставува ризик по веродостојноста? Каде ти ја поставуваш границата, и дали воопшто го правиш тоа? Можен ли е добар антрополошки филм без емоции?
Мислам дека по ова прашање не може да се направи поголема дистинкција. Етнологот/антропологот при истражувањата гради релација со испитаниците/информатори, при визуелното истражување/регистирирање, односно создавање филм, градењето релација со „субјектите“ е уште посилна. Неопходно е да стекнете што поголема доверба за да добиете спонтаност кога ќе ја „вперите“ камерата во некого. Честопати така го доживувам нашето „право“, правото на авторот – етнолог да сними некого, како да му вперувате пушка и барате од него да се исповеда. Се согласувам дека личното вовлекување може да е ризично по веродостојноста, но една од нашите задачи, како визуелни етнолози е да бидеме што поверодостојни во пласирањето на вистината, се држам до тоа, воедно што е и етичка норма. Секогаш се трудам да поставам граница. Поставувањето граници дава можност за поголема предпазливост во науката, исто така е и во визуелната антропологија. Тие се потребни и заради коректност – фер однос со оние со кои соработуваме, за протагонистите - „субјектите“. Ова е во однос на правилата, но согласна сум и дека без емоции нема добар ниту документарен филм, а особено не антрополошки.
Во визуелната антропологија, првично те привлекува одредена тема, настан, заедница, поединец, но се она што ќе го изградиш како приказна за еден филм се темели на градењето на релацијата односно взаемната доверба што ќе ја стекнеш со „субјектите“. Сите релации со тие луѓе се различни и нивното градење главно се темели на одреден инстинкт, помалку на искуство. Мерѓузел е исклучителна личност, доколку би била физички поблиску, би ми била една од пријателките со која би се гледала почесто.
На програмата на фестивалот оваа година има неколку филмови кои го анализираат влијанието на интернет по животот на традиционалните заедници (на пример во „Испеј ми песна“ за кој пишувавме тука). Без оглед дали станува збор за Бутан или радовишко, последиците се слични, особено по младата генерација. Ова се процеси кои се несопирливи, освен доколку самата култура не спроведе строги мерки за сопствена самоизолација (како Амишите, на пример). Иако е тешко да се тврди, но дали мислиш дека на овие заедници им беше/било подобро без современа технологија, кога киселото млеко било правено во бутин а не во евтина кинеска пластика?
Ова е прашање, забелешка за кое би ни би ни требале повеќе простор и време. Никако не мислам дека треба да се без новите технологии, но мислам би им било подобро тоа да доаѓаше „поспоро“, да беа поподготвени, барем да беа на приближно исто рамниште со останатите поблиски и подалечни сожители. На ова се надоврзуваат сите недостатоци низ кои заедницата на Јуруците од овие села поминувала, со економски и социо-културна изолираност, а особено со недостатокот на образование.
Имам лично чувство кое веројатно се темели на искуствено сознание дека кон овие луѓе од јуручката заедница е направена прилична општествена неправда. Токму процесите низ кои минуваат членовите од семејството на Мерѓузел и промените што ги доживуваат се само една од приказните во заедницата.
Што е она што сакаш да го постигнеш низ твоите филмови? Зачувување на културното наследство? Да раскажеш приказна за луѓе до кои инаку не би стигнале (пред се затоа што не зборуваат македонски)? Како воопшто ја разбираш работата на визуелниот антрополог?
Ова прашање секогаш ме враќа на почетокот, на искуството со првиот етнолошко документарен филм. Кога во Истанбул ги запознав и еден период живеев со членовите на православната зедница доселена од географска Македонија уште од 19 век, и кога инцидентно со екипа на МТВ ги снимивме. И тогаш, па до денеска, ме следи чувството дека регистрирајќи ги визуелно овие единствени и малубројни заедници, или поединци ќе ги заштитам нив или нивната култура.
Така некако ја замислувам улогата на визуелниот антрополог, заштитувач на културното шаренило, на културното наследство, а со помош на алатките и јазикот на филмот можноста тој да создава визуелно спознавачко и естетско дело.
Илина, Букбокс
