Во новата година овој јануари влегуваме со јанѕа. Добро, во секоја нова година влегуваме со јанѕа, но оваа година на предвидените потреси им се додава нешто што би можеле да го наречеме ретроспективно ежење. Не мора да сте експерт за историја за да се присетите што се случи кога западната цивилизација претходниот пат направи остро свртување од 13. во 14. година. Не беше добро. Годината 1913. беше полна со енергија и неспоредливи уметнички достигнувања - Пруст, кубисти, Стравински - а потоа, во рок од неколку месеци, надвојводата е убиен во Сараево и тргнаа возови со војска, а набргу потоа сета позитивна и оптимистичка и прогресивна култура беше на пат да изврши самоубиство. Големата војна однесе повеќе од десет милиони европски животи и остави цивилизација во рушевини (и најави уште полоша војна). Секако, голем број луѓе, гледајќи во шољата на овогодинешното кафе - во растечките нови сили и уплашените стари - бараат паралели помеѓу таа 14. година и оваа, и ги пронаоѓаат. Неодамна во Тајмс историчарката Маргарет Мекмилан истакна неколку такви паралели, групирани околу лудоста на „токсичните национализми" кои ги вовлекуваат големите сили во помали локални спорови, со Русите кои денес во Сирија се обидуваат да одиграат попаметни отколку во Србија пред сто години.
Некаде во нашето колективно сеќавање на таа катстрофа се наоѓа една слика, метафора на ароганција, само една година постара: големиот прекуокеански брод, најголемиот и најлуксузен на сите времиња, чии богати и сиромашни патници се собираат на палубата, додека сите ги посматра брадест човек по име Едвард Џон Смит, со главниот архитект, Томас Ендрјуз, кој исто така поаѓа на првата пловидба. Потоа бродот исполовува од Саутхемтон, сигурен во себе, непотоплив, додека не наиде на ледените полиња на северниот Атлантик, блиску брегот на Њуфаундленд - и мазно минува преку нив до своето пристаниште тука во Њујорк. Тој брод не е Титаник, туку неговиот речиси идентичен близнак Олимпик, направен во исто време, од страна на истите луѓе, со иста цел и на ист начин (Постои само една незаборавна фотографија на овие бродови заедно во пристаниште). Не само што Олимпик успешно ја завршил својата прва пловидба, туку него го нарекле „Стариот од доверба" и служел како носач на војници во Првата светска војна, а после тоа пловел уште дваесет години (Третиот, подоцна направен прекуокеански брод во истата класа, Британик, налетал на мина во Егејско море во 1916, додека служел како болнички брод и потонал како жртва на војната).
Треба да се има на ум приказната за овие два брода додека гледаме напред во новата година. Таа нè посетува дека нашите замислени катастрофи се многу поплодни отколку нашето предвидување на обичното. Сигурно сте чуле за Титаник, веројатно никогаш не сте чуле за Олимпик. Фаталноста нè привлекува фатално. Немаме еден филм под името „Титаник", со Леонардо Ди Каприо и со Кејт Винслет, за трагичната љубов и проколнатата авантура, и друг филм под име „Олимпик", музичка комедија со Хју Џекмен и Ен Хатавеј, за совршено среќното патување. Постои само еден филм и ние памтиме само една тажна приказна. Ако нашата историја не' води до Првата светска војна, тогаш замислуваме дека тој судир ни бил предодреден, и не можеме да замислиме дека со малку среќа и други случајности можеби би се нашле на Олимпик наместо на Титаник. Бараме паралелни катастрофи а ги губиме од вид паралелните надежи. Лажно позитивните резултати се големо проклетство на дијагностиката, како во историските паралели, така и при прегледите на простата.
Но, дали се сведува сè само на среќа и околности? Зарем навистина не знаеме на кој брод се наоѓаме додека за тоа не нè информира ледената санта? Ако прелистате неколку нови книги за претходната средба со 14. година, ќе наидете на една морничаво студена појава. Дури и отворените општества, кои пловат, така да кажеме, по отвореното море на историјата, не се имуни на привлекувачката моќ на честа и стравот од понижувања. Непопустливото истакнување на срамот и образот, позицијата и кредибилитетот, стравот од тоа да бидете сфатени како слаби, ја обележува реториката на 1914 - од мигот кога е погоден Франц Фердинанд, до оној кога војската е упатена на Западниот фронт. Можноста да бидете дискредитирани, „сведени на второкласна сила" е она што ја овозможило војната. Германскиот кајзер упорно повторувал дека нема никогаш повеќе да дозволи Британците да го понижат. Во Лондон, Лојд Џорџ сметал дека Британија мора да влезе во војна или веќе никој никогаш не би ја „сфаќал сериозно" во европските кругови. Непотребните војни се забрзуваат, како што се чини, со нервозниот јазик на честа и кредибилитетот, тогаш кога јазикот на здравиот разум и на компромисот би бил многу покорисен. Кога некој ќе каже „Удри во парчето мраз! Не смееме да изгледаме дека се плашиме", време е да се истрча на палубата. Разумот се крие во заобиколување на мразот.
Но од друга страна, разумот не мора да гарантира сигурен премин. Два брода испловиле во тие предвоени години пред сто години: бродот кој пристигнал, и бродот кој потонал. Олимпик или Титаник? Кој е нашиот? Можеби од суштински животно значење е да мислиме дека знаеме каде одиме - и нашата политика и нашите планови подеднакво зависат од илузијата дека некој знае каде одиме. Студената вистина која ни ја пружа минатото, додуше, можеби вели дека тоа е невозможно. Да се биде патник во историјата значи да се биде несигурен додека не дојдеш до пристаништето - или до чамецот за спасување - и додека, вртејќи се од носот на бродот не го прочиташ неговото име, кое не се гледа од палубата, но кое цело време било тука.
Автор: Адам Гопник
