Современата наука смета дека сонот служи за реставрација – за повторно „балансирање“ на телото и умот по будниот период. Но човекот кој спие е претставен како затвореник во бескрајниот циклус на будење и спиење, како змија што си го јаде сопствениот опаш, осуден да плаќа со сон за секоја минута будност.
Иако се развиваат сè пософистицирани технологии и невролошки истражувања, ниту една теорија досега не го објаснила целосно сонот. Ако ја замислиме Земјата од вселената, исполнета со живот и движење, сонот речиси не би се забележал – тој е некаков „негатив“ на активноста, момент на тишина и мирување. Но токму во таа тишина се крие огромна динамика – половина планета во секој миг спие.
Сонот е по природа невидлив, интимен, дури и „вегетативен“ аспект на нашето постоење – време кога се повлекуваме од светот и му дозволуваме и нему да се одмори од нас. Не случајно, уште од Аристотел, тој се дефинира преку она што не е: не е движење, не е дејство, не е свесна интеракција. Исто така, од најстарите времиња па сè до денес, сонот често се опишува како „мала смрт“, а смртта – како „вечен сон“.
Некои научници, особено во 19 век, го гледале сонот како привремено исклучување на виталните функции, а смртта како нивно трајно згаснување. Интересно е што и современата биологија на стареењето ја поврзува смртта со еволутивни предности – обновување на популацијата и рамнотежа на екосистемите. Според овој поглед, слична улога има и сонот: тој создава природен ритам на активности, влијае врз меѓувидовите односи, го одржува еколошкиот баланс. Сонот, значи, не е само за поединецот, туку и за заедницата и за идните генерации.
Невронауката открива дека границата меѓу спиење и будност не е јасна. Човек може делумно да спие дури и кога е буден – во состојби на замор или расеаност, а делови од мозокот можат да бидат „будни“ и за време на спиење. Оваа појава, наречена локален сон, ја поддржува идејата дека не сме никогаш целосно будни ниту целосно заспани.
Постојат и гранични состојби – сомнамбулизам, кошмари, парализа при будење, свесно сонување – кои покажуваат дека свеста и несвеста можат да коегзистираат. Таквите феномени се предизвик и за правото: се појави дури и област наречена форензичка медицина на сонот, каде што се разгледува дали човек може да изврши дело „во сон“, без вина.
Иако долго се мислело дека растенијата не можат да спијат, веќе Карл Лине во 18 век го забележал нивното „ноќно затворање“ и ја вовел идејата за somnus plantarum – сон на растенијата. Дарвин и неговиот син во 19 век детално го опишуваат нивното „ноќно движење“. Денес се знае дека и растенијата имаат свои електрични сигнали слични на мозочни импулси. Дури е откриено дека и тие можат да бидат анестезирани.
Кај животните пак, варијациите на сонот се неверојатни: пингвините спијат во микроепизоди од неколку секунди, китовите и делфините со едната половина од мозокот, фоките целосно само кога се на копно. Се претпоставува дека ниедно живо суштество не може целосно да го избегне сонот, иако неговата форма и ритам драматично се разликуваат.
Од средината на 20 век, фармакологијата создава бројни средства за поттикнување сон – најпознати се бензодиазепините (како Валиум). Но подоцна се открива дека тие не создаваат вистински „длабок“ сон, туку само смируваат. Новите лекови се насочени кон дел од мозокот што го регулира будењето. Современи истражувања откриваат дека невроните дури и во лабораториски услови, изолирани од мозокот, создаваат спонтани ритми налик на сон. Тоа наведува некои научници да тврдат дека сонот е нашата основна состојба, а будноста само прекин потребен за преживување – за храна, репродукција, движење.
Ако е така, тогаш можеби човекот не е суштество кое „понекогаш спие“, туку суштество кое главно спие, а повремено се буди.
