Свесното изземање од општата врева може да е знак на себичност, ароганција, ескапизам, или просто на желба да се зачува здравиот разум. Но некогаш човек едноставно не може да издржи.
Станува збор за колумна под наслов „Да се биде племе Македонци или цивилизирани Северномакедонци“ од Ида Протуѓер Вељковиќ oбјавена во „Фокус“ од 25.6, инспирирана, како што вели самата авторка, „од интересна дискусија на семинар по етика“, а кој може да послужи како школски пример за некој друг, можеби токму новинарски семинар. Таков во кој би се учело дека за емотивни теми како ова за името не само што е несоодветно да се зборува низ натегнати метафори и со површно наведени референци, туку дека таквото интелектуализирање е контрапродуктивно, и - уште поважно - индикативно за вистинските ставови на авторката.
Главна теза на текстот е: тоа дека името на државата е дел од идентитетот може да е широко прифатена морална норма, но тоа не значи дека неменувањето по секоја цена е етички исправно. Оттаму, зависно од контекстот (дали размислуваш како дел од колектив, или како етички неутрален ентитет), „предавство“ може да претставува и врвен чин на патриотизам.
Во поддршка на тезите таа користи неколку референци, кои ќе ги разгледаме поединечно:
- Обредот на племето Еторо од Папуа Нова Гвинеја
„Момчињата од ова племе“, вели таа, „за да влезат во светот на возрасните, треба орално да задоволат постар маж од племето и да му ја голтнат спермата, затоа што веруваат дека така добиваат сила и стануваат достојни возрасни во таа заедница. Она што за некого е незамисливо, за друг е врвна чест и вредност“.
Вака нафрлен, овој етнографски податок навистина може да звучи насилно и, од гледна точка на современите, „развиени“ култури, тотално нецивилизирано. Но подетална анализа на истиот може да покаже малку поинаква слика. Објаснет во книгата „Чувари на фрулите: идиоми на машкоста“ (1981) на антропологот Џилберт Херд, спомнатиот обред всушност се состои од шест фази кои траат со години, а неговата смисла е еманципирање на момчињата од мајките, и нивната подготовка за соочување со другите жени во нивниот понатамошен живот. Кон нив тие треба да се однесуваат со должна почит, но и со неопходна дистанца која не би им ја загрозила машкоста и родовата хиерархија воопшто.
Овој процес е често пати болен, но се смета за нужно сечење на духовната „папочна врвца“ на детето со мајката, кое ако не се случи (потврдено од страна на психологијата и психијатријата на 20-тиот век) може далекусежно да влијае врз понатамошното формирање на личноста. Низ серијата обреди децата се тепани, во носот им се бодат стапови додека тие не прокрварат, удирани се со коприва, терани да цицаат обредни флејти, а на крај, во посебна култна куќа, и да изведуваат и фелацио на други, повозрасни момчиња од племето.
Илустрацијата е несреќно одбрана во контекст на генералната тема (името). Kонтрапродуктивно се изедначува позицијата на оној кој треба да „проголта“ и тоа да му биде врвна чест, и позицијата на оној за кој тоа е незамисливо. Обете се оправдани, само зависи како мислиш, или како ќе те натераат да мислиш (за голтањето). Ако пак примерот е наведен за да се потенцира „шокантната“ разлика помеѓу моралните вредности на различни заедници, и тука поентата е промашена. Затоа што се заборава дека, иако без тепање и цицање фрули, младите момчиња минуваат низ иницијациски обреди и во македонската (од сега северно-македонската?) народна традиција. Тие учествуваат, на пример, во обредните поворки под маски, кои исто така имаат јасна еротска функција - учесниците носат фалусовидни стапови, некои од мажите се преоблечени во жени, а обврзен чин се симулираните коитуси помеѓу нив, кои никому не му паѓа на памет во тој контекст да ги толкува како хомоеротика. Можеби тие се далечно ехо на вистински, а ритуализирани сексуални односи помеѓу мажите во рамки на заедницата, „лепило“ за припадноста во неа, и за колективниот идентитет. За многумина незамисливо и нецивилизирано, а толку „наше“, нели?
- Трамвајскиот проблем
На неколку наврати сме пишувале за него (на пример тука), па затоа тука накратко. Создаден од Филипа Фут во 1967, мисловниот експеримент е едноставен: возач на „полуден“ трамвај чии кочници откажале гледа пред себе петмина на главната трамвајска лента, а само еден човек на друга, по која може да скршне ако сака да ги одбегне првите петмина. Тој треба да ја донесе одлуката, врз основа на проценка дали убиството на еден човек е оправдано со оглед на спасените пет други животи.
Македонската паралела според авторката би била „жртвување на името“ (прегазениот човек) за добробит на поголемиот број „спасени“ вредности. Но додека трамвајскиот проблем е прилично јасен во својата математика, колку и да е таа сурова (1 човечки живот, наспрема 5), во аналогијата тој не функционира. Кое е тоа множество вредности кое во моментов реално постои, а кое „тежи“ повеќе на етичкиот кантар, и кое oттаму би требало да биде спасено? Или размената е поинаква - се жртвува нешто што реално постои (името) за вредности кои се во сферата на замисленото, посакуваното, фантазијата? Такви кои допрва треба да се градат, врз супстрат кој во текстот е оценет како примитивен, недостоинствен и самопроколнат, а кој може да прерасне во својата спротивност само доколку подлегне на саможртва, ако привремено се самопонижи, за низ таквата иницијација да си обезбеди место во хиерархијата на возрасните и цивилизираните.
Како што рече дипломат од една таква, цивилизирана земја, во неформален разговор: It's hard, but you'll get over it.
- Експериментот на Милграм
Ова е веројатно најспорната аналогија во целиот текст. Еден од најкотроверзните експерименти изведени во „слободниот свет" во кој се тестира подготвеноста на луѓето да им се потчинат на авторитети и со електро-шокови да повредат други луѓе (за кого детално сме пишувале тука). Во текстот на Протуѓер тој е искористен како повторена илустрација на разликата помеѓу наметнатиот морал и внатрешната етика.
Но и тука има грешка во аргументацијата - експериментот не покажува никаква разлика, туку истата целосно ја укинува. Човекот во белиот мантил („авторитетот“) вели: Нема што ти да размислуваш, во име на повисокото добро ќе сториш онака како што ќе ти кажам. Авторитетот не дава избор, не трпи релативизации, премерувања. Помеѓу учесниците во реалниот експеримент имало и калуѓерка, па дури и таа соочена со ваквата наредба го свртела приклучокот на најсилно. Авторитетот шиба по шините, па макар згазил и милиони. Или два милиона. Кои радо би го електрошокирале најблискиот и за многу помалку од името.
Анализирајќи го и критикувајќи го текстот лесно се запаѓа во истата интелектуализирачка стапица. Затоа, назад на почетокот - многу е почесно да се молчи ако се нема доблест да се каже нешто макар и помалку артикулирано, но од срце. Да се крикне, како (ако добро забележувам) човекот на Мунк на привезокот кој авторката на текстот го носи на фотографијата, без Шекспир на јазикот, во стилот на: „Сакам да се смени името затоа што длабоко верувам дека тоа ќе ве претвори, вас-сељаците Македонци, фатени на ора опашани со крзна и со животински маски на главите, во љубители на амбиентална музика и носители на дрвени лептир-машни. Во цитирачи на мудри мисли, наместо кажувачи на клетви. Во нефрлачи на ѓубре од коли во движење, во такви кои селектираат отпад и возат точак. Во такви, кои за сето ова да го постигнат, единствено што треба да направат е симболички да се кастрираат (да си ги пресечат брадите), и да ја напуштат пештерата - сопствената земја.“
Да беше барем вака формулирано ќе речев - ок. И ќе помислев дека посетувањето лајф коучинг семинари и не е толку бесмислена идеја. Затоа што ги разбиструва мислите, оставајќи ги во нив нечепнати само илузијата на цивилизираноста, и магиското мислење за тоа како да се стигне до неа.
Илина, Букбокс
