Речиси секој издавач во компјутерот има трогателно модел-писмо со кое бара авторски права од странците, обидувајќи се да издејствува симболична цена или воопшто да не плати. Има такви кои со крајни напори се обидуваат да ги помират сопствените просветителските мотиви и книжевни преференци со економската логика. За други таква дилема нема. Додека големите подигаат кредити за да учествуваат на тендерите за учебници, обидувајќи се да прехранат десетици преведувачи, технички уредници и секретарки, малите со по три-четири изданија „убава литература" годишно се обидуваат да се прехранат себеси и семејствата. Како и во еволутивниот синџир, и во бизнисот опстануваат не најдобрите, туку најприлагодливите. Знам, бидејќи сум издавач.
На преведувачите во Македонија не им е лесно. Секој знае кои се добрите, но или не сака, или не може да ги плати. „Евтините" не само што слабо го владеат странскиот јазик, туку мака мачат и со мајчиниот. Кога се во прашање стручни книги, ни знаењето ни креативноста не помагаат – потребно е да се познава и областа, за „хипогликемија" случајно да не се помеша со „хипохондрија". Некои преведувачи работат за месечен надомест, со точен број страници кои треба да ги произведат за осум часа. Преводот веќе не се смета за интелектуален и креативен подвиг, туку за дактилографска работа. Знам, бидејќи сум и преведувач.
Освен кога се сплотени во еден ист човек, спрегата помеѓу првата и втората група „книгопроизводители" е во корист на издавачот. Ако преведувачот не сака да соработува под одредени услови, издавачот ќе најде друг. Од друга страна, тешко на тој преведувач кој ќе почне да ги шета издавачите нудејќи ги своите услуги, макар бил и единствен во земјата кој зборува, пример, урду или каталонски. И не е само така во Македонија - додека се восхитувавме на некои нови српски и хрватски изданија, завидувајќи им на поголемиот пазар и на повисоката читателско-издавачко-преведувачка култура, неочекувано налетавме на еден текст, чија содржина ни се виде необично позната. Издавачи конкурираат за странски фондови за превод, ги добиваат, а потоа од преведувачите бараат да потпишат фејк договори и на рака да вратат голем дел од парите на име на трошоци? Каква добра идеја за книжевен рекет, како не сме сетиле и ние на тоа? Хрвативе пак не' претркаа. Па не се џабе пред нас за во Европа..
Всушност работите стојат вака: да, издавачот вложува напор и свое портфолио за да конкурира. Но освен за преведувачки грант тој може да конкурира и за друг, кој ги покрива останатите трошоци, или барем да се задоволи со тиражот. Може и ич да не конкурира за вакви фондови, ако однапред знае дека не сака да вложи свои пари за печатење. Може на крај краишта и да не се бави со издаваштво, туку со нешто друго. Наоѓајќи дупка во законот, и уште поголема во џебот на преведувачот, со уредно потпишан договор и пари не само за печатење, коректура, лектура и графичко уредување на книгата, туку и за одмор во Кушадаси, издавачот ем е сит, ем тврдите корици му се на број. Неговото морално оправдување пред себеси и пред другите секогаш е – ако не правиме така, нема да има книги, „читателот ќе страда", а македонскиот јазик и култура ќе исчезнат. Целата финансиска ујдурма за него значи има поширока, хуманитарна позадина. Со туѓи пари, а за наше добро.
Пред да ми се нафрлат некои од колегите-издавачи, дека со таа работа се бавам од хоби па и можам да аздисувам, би им ја препорачала следнава показна вежба: научете на пример норвешки, и минете барем една година преведувајќи го Ибзен. Откако ќе ја завршите работата, префрлете си ја реалната сума за превод на вашата сметка. По неколку дена вратете ѝ на вашата фирма седумдесет посто од неа. Во тој момент пишете ни како се чувствувате...
Во прилог текстот на Предраг Црнковиќ, преведувач од Хрватска.
МАКИ СО ИЗДАВАЧИТЕ
„Па ти од преводи би можел да живееш во Србија како бубрег во лој", ми вели Раде, кога слушна како Скандинавците ги помагаат преводите на своите книги.
„Да, ама јас од тоа не добивам ништо".
„Како ништо?", се чуди Раде.
„Единствените што ми исплатија се' што дојде од Скандинавија се од една фирма кои Србите ја сметаат за издајничка и платеничка".
„Да т'ибам.."
„Да ти кажам како поминав со ВБЗ"
Раде слуша и не верува. Потоа вели:
„Јас би ги убил така да ме заебат!.."
Скандинавските земји имаат вообичаена политика на дотации: по правило покриваат половина хонорар на преведувачот. Ретко целиот износ: ми се потрефи два пати – еднаш заради писателот, вториот пат заради темата – да ја покријат целата сума на хонорарот. Дури тогаш луѓето се покажуваат во вистинската светлина, кога ќе почнат да се грабаат околу пари.
Значи, Скандинавците даваат пари, но за превод. Не го помагаат печатењето и не сакаат да имаат ништо со оние „дифузни" трошоци кои така лесно се пумпаат, и кои во нашите издавачки куќи или никој не ги работи или се работат со сила – волшебна „дистрибуција", магичен „адвертајзинг", посебно коректура а посебно лектура (тука највеќе се огребува уредникот или директорот, а кај некои ова го прави секретарката) – значи сите тие трошоци кои, кога се пополнуваат формулари, одеднаш стануваат важни. Помножено со два. Ако капне паричка, да ни остане. Го знаат тоа и наивните Нордијци, не се глупави, па воа тоа не сакаат ни да се плеткаат. Оперирани од корупција, праволинијски ориентирани како што Бог ги создал, тие веруваат дека парите кои му ги плаќаат на издавачот – затоа што издавачот конкурира – после чесно и „транспарентно" ќе легнат на сметката на преведувачите.
Како да не.
Целата таа постапка на аплицирање всушност го гнаси човека, го тера да се сложува на компромиси и тој самиот да учествува во корупција, „за негово добро". На преведувачите им се нудат коски, а потоа од нив се очекува да бидат благодарни. И да молчат.
Во последниве две години преведов 2 книги за белградски В.Б.З. Една данска и една шведска. Данската ја одбра уредникот, а шведската ја предложив јас. Данската книга е тенка, едвај 100 страници, а шведската е дебела, 364 страници, иако текст и нема толку многу, заради прегледниот распоред на поглавјата.
Данците одобрија половина од европскиот хонорар од 10,000 круни, значи 5000, што изнесува околу 600 евра. Уредникот ме замоли да се одречам од оној износ кој е платен за авторските права, кои се покрија од мојот хонорар. Како што реков, бидејќи се работи за книшка, авторските права беа багатела, околу 200 евра. Се согласив.
Уредникот додаде дека ете „сепак треба да се мисли на квалитетот", кукајќи дека ВБЗ како мастодонт и сваштар помеѓу издавачите е премногу ориентиран на профит и готвачи и книги за самопомош. Абе ОК, би можел да опонирам, но...дури после ми текна на прашањето кое тогаш не ми падна на памет: „А зошто јас, фриленсер и клошар меѓу преведувачите да го помагам квалитетот и тоа за пет пари?!". Зошто тој ист квалитет не го помага уредникот, или некој кој има посигурни приходи од мене?
Но зборот е збор, договор е договор.
Книгата е објавена. Испратени се примероци во Данска. Но пари не стигнуваат.
Потоа еден ден, телефон од ВБЗ. Менаџерот, директорот на белградската експозитура.
„Еј Пеѓа, ти си наш херој, и јас сум твој агент, хахаха"
„Хахаха"
„Чуј, ти уплативме 120 илјади, но по грешка, на динарската сметка; моравме заради фактурата, но не направивме сторно на време, јеби га, а инаку сме шворц, неликвидни сме, те молам тоа да ни го вратиш. И така тоа е пред одбивањето на данокот, разбираш..."
Разбирам. И одам во банката преку патот и им враќам 120 и кусур илјади динари. Околу илјада евра. И повеќе.
„Ти си луд", ми вели Раде, откако сето тоа му го раскажувам во Загреб.
И ништо. Пари не стигнуваат. Данците ги пратиле, тие 5000 круни односно 600 евра, но ИБАН-от заебава.
Добро.
Шведска книга. Швеѓаните одобриле 40,000 шведски круни. Тоа е повеќе од 4000 евра, околу 440,000 динари. Кога ќе се одбие данокот од 21 и кусур, тоа е пак повеќе од 3,000 евра.
Тоа е хонорар од соништата. „Преголем за наши услови". Тоа што тој износ би требало да биде моја шестмесечна (а уште поверојатно годишна) плата, не го интересира никого, освен мене.
Дојдов во канцеларијата затоа што менаџерот Миле Томиќ ми рече дека парите стигнале. Канцеларијата на белградското ВБЗ е во Нов Белград, на збутано место, во улицата „Пролетерско сочувство", во некоја висококатница, во изнајмен стан. За да го пронајдете објектот ви треба компас. Но се наоѓа, впрочем сум бил таму.
После перипетиите со интерфонот (никако да се разбереме, вратата се отвара во чудна насока) се качувам некако, но менаџерот го нема на работа. Тука е само асистентката, а во другата просторија е возачот, легендарниот возач.
Патем прашувам за данските пари, и не, не стигнале заради ИБАН-от, кој ги збунува Данците.
По телефон разговарам со менаџерот кој се уште не е дојден на работа.
„Стигнале парите?!", прашувам весело.
„Да."
„И?"
„И сега е проблем како понатаму. Каков е договорот со уредникот?" Тоа е оној уредник кој преминал во колумнисти-слободњаци.
„Немавме договор. Постоеше договор за Данците, да ви дадам онолку колку што сте дале за авторски права.."
„Ова е премногу за тебе!"
„Но тоа е мојата полугодишна плата"
„Но продадовме само 12 примероци, и направивме загуба од две и пол илјади евра!"
„Па каква врска има тоа со мене?"
„Тоа не се мои пари."
„Па и не се. Мои се."
„Ќе ги прашам шефовите во Загреб."
„Добро."
„Добро."
И...ништо.
Во меѓувреме, среде јули, ми исклучија струја заради неплатени сметки. Некако позајмив и платив. Тешко е без струја на 37 степени. Но барем го исчистив фрижидерот, време беше; една добра работа од сето ова.
Денес добив нова опомена од општината, заради некои други долгови.
Уште некои издавачи знаат дека сум во фрка, и кај нив стојат пари кои ги имам заработено, ама ги боли кур.
Еден издавач ми рече, малку пријателски, а малку заканувачки:
„Црнковиќу, тебе наскоро веќе никој нема ништо да ти објавува. Знаеш ли ти кој рече 'не соработувајте со него?'...Никому не му се исплати да ти ги даде сите пари од Скандинавците. Знаеш ли ти колкави се трошоците за печатење и корици и коректура?"
Нешто подоцна Раде ми вели:
„Добра идеја е да направиш сам некоја фирма. Па биди си сам шеф. Ако ти треба потпис јави се."
Заминувам во илегала. Косово и Лондон. Да ги престигнувам камионите со книги и да – запленувам! Да ги пљачкам директорите на издавачките куќи на улица. Да им ги грабам новчаниците и телефоните. И тие имаат некаков имот.
Еден издавач, инаку политички коректен до јајца, пред многу години, наместо да ми ги исплати парите кои ми ги должи, со солзи во очите ми раскажуваше за неговиот автомобил затоа што имал сообраќајка во Унгарија.
„Знаеш ли ти каква мака е тоа, да имаш сообраќајка во странство?"
Тогаш имав 60 килограми, носев тренерка која ја врзував со учкур, немав ни компјутер, туку давев едно другарче од гимназија кај него да куцам, додека тој беше на работа. Бев на дното.
„И не ти падна на памет да ми платиш, а парите стигнале?"
„Не!", рече тој издавач, и понатаму потресен заради својата кола. А политички коректен, ненационалист, и некогашен новинар, сега повторно новинар.
Ама па што? После дознав дека тој тип го фалсификувал мојот потпис на документ со кој добил некои пари од Данска. Тоа се последните пари кои ги добил од таму. Заради мене го ставија на црна листа на измамници.
Но треба да се стори уште нешто. Да се ишутира бандата. Да се плукне на гадовите. Да не се согласуваш на фрлени коски, туку да им ебеш матер.
(извор Књигомат)
