Овој феномен нема едно спремно име, но е добро познат во социологијата и историјата. Се работи за еден морален пресврт на револуцијата, момент кога движењето што се бори за слобода и правда почнува да ги напаѓа сопствените облици на живот, радост и израз.
Во вакви моменти, револуционерната енергија се претвора во нешто што научниците го нарекуваат морален апсолутизам - верување дека сè што не служи директно на „борбата“ е предавство. Уметноста, театарот, музиката, па дури и секојдневната работа, стануваат сомнителни.
Постојат неколку теориски поими кои се допираат до оваа појава:
• Спирала на чистота
Во рамките на секое морално движење се јавува натпревар во „чистота“ - кој е најпосветен, најрадикален, најморален. На крајот, секој што се смее, создава, или едноставно продолжува да живее, може да биде обвинет дека не страда доволно.
• Револуционерен аскетизам
Секоја револуција има своја аскетска фаза. Француската револуција ги затворала театрите како симболи на буржоаска разузданост. Советската револуција ја прогласила „буржоаската уметност“ за непријател - главно, идејата е дека културата е луксуз што не ѝ припаѓа на нацијата во болка.
• Културен иконоклазaм
Во некои случаи, револуционерите ги напаѓаат симболите на културата - галерии, театри, филмски фестивали - бидејќи ги гледаат како остатоци од стариот поредок. Денес тоа ретко значи физичко уништување, но може да значи повик на „молк“, бојкот, културна вина. Оваа склоност (а по малку и револуционерниот аскетизам) сега се појавува во Србија, во очи Саемот на книга.
• Морална паника и пуританизам
Кога општеството минува низ колективна болка, секоја радост станува сомнителна. Во моменти на страв и гнев, дури и нештата што се неутрални - како хуморот, уметноста или модата - може да бидат прогласени за непристојни.
• „Револуцијата ги јаде своите деца“
Познатата фраза од Француската револуција зборува токму за тоа: движењето кое сака да ја исчисти неправдата завршува така што ја уништува сопствената креативност.
Која е психологијата зад сето ова? Ваквиот пресврт не е случаен, туку произлегува од неколку длабоки механизми:
- Колективна вина: кога нацијата страда, креативноста изгледа непристојно.
- Немоќ: кога не можеш да ја казниш вистинската власт, ја казнуваш видливоста - уметникот, актерот, пејачот.
- Потреба од морална демонстрација: во време на револуција, најлесен начин да изгледаш „чист“ е да осудиш некого друг.
- Културна видливост: културата е јавна, затоа е најлесна цел. Никој не вика по банкари, но сите ќе викаат по пејачи.
До каде може да тера? Ако оваа логика се следи до крај, тогаш секој треба да престане да работи. Ако актерот не смее да глуми, зошто би смеел касиерот да работи, или докторот да лечи? Но токму тука револуцијата почнува да се распаѓа - се појавува она што социолозите го нарекуваат културен замор, или момент кога моралната енергија што некогаш создавала промена, почнува да ја разградува самата ткаенина на општеството.
Иронијата лежи во тоа што она што често се прогласува за непотребно - уметноста, музиката, книжевноста - е всушност она што го држи народот жив во време на криза.
Културата не е бегство од реалноста, туку начинот на кој ја преживуваме. Ја обработува болката, создава смисла, отвора можност за надеж. Затоа, кога едно движење го замолкнува својот сопствен уметнички глас, тоа е знак дека ја изгубило својата душа.
Овој феномен може да се опише со неколку зборови: спирала на чистота, револуционерен аскетизам, културен иконоклазaм, морален апсолутизам, културен замор.
Но ако мора да се избере еден израз, можеби најточно би било да се каже:
Аскетскиот пресврт на моралната револуција - моментот кога народот што се бори за подобро утре, почнува да го казнува сопствениот порив за живот.
