Solčence zahaja,
in vas tiho spi,
lunica prihaja,
ptiček žvrgoli.
Оние растени во поранешна Југославија ја чувствуваа музиката, и воопшто уметноста на различните народи во неа како своја, или барем беа поттикнувани тоа да биде така. Ваквото културолошко индоктринирање почнуваше од мали нозе и се состоеше, меѓу другото, од обврзни лектири на автори кои тогаш ги нарекувавме „југословенски“ - од „Николетина Бурсаќ“ на Ќопиќ, преку „Возот в снег“ на Ловрак до „Слугата Јернеј и неговото право“ од Цанкар (а нашето „Волшебно самарче“ пак го читале во другите републики). Играорните друштва во своите репертоари вклучуваа „сплет песни и игри од југословенските народи“ во кои, веројатно по некој клуч за процентуална застапеност, се вметнуваа ора и мелодии карактеристични за поранешните републики и покраини. Притоа, поради јазикот, најнеобично беше кога требаше да се научи некоја словенечка. Не се сеќавам дали имаше некоја таква во учебниците по музичко или во хорските репертоари. Но низ магла се сеќавам на два-три стиха од нешто што звучеше како словенечка народна песна: „Мој очка ’ма коњичка два/оба ста...(нешто-нешто)/(и сега, најбитното) цинг цингел, цинг цангел, цинг цингел, цинг цинг/весело је моје срце“. И тоа, заедно со сиротиот Јернеј (и подоцна Лачни Франц) беа единствените нешта што ги знаев за Словенија.
Филмот „Солнченце захаја“ на режисерот Стефан Красиќ и етномузикологот Ана Хофман го истражува овој феномен на колективна меморија поврзана со нешта кои ни биле претставувани како „народни“, односно како „фолклор“ на различните народи во таа поранешна Југославија. Во сегашна Србија, на пример, постојат генерации (дури и помлади) кои запрашани за тоа дали знаат некоја словенечка народна песна, ја наведуваат, па дури и гласно ја пеат, „Солнченце захаја“. Но Хофман, која е Србинка која живее во Љубљана, сфаќа дека во Словенија никој не ја знае. Полека воведувајќи нè во нешто што делува како шерлокхолмсовска мистерија, таа нè остава подзинати - како е ова можно?
Прашањето за „автентичноста“ на народното творештво, кое понекогаш и воопшто не е такво туку има познат (но „понароден“) автор, претходно го обработуваше еден друг, антологиски филм, „Чија е оваа песна“ на Адела Пеева од 2009. На начин многу поубедлив од каков и да е академски текст или научен проект, таа ги спротивстави гледиштата на различните балкански народи за потеклото на само една мелодија, за која сите (Бугари, Македонци, Срби, Турци, Албанци) тврдат дека е „нивна“. Релативизацијата на концептот на сопственост над фолклорот имаше за цел да ги критикува обидите за неговото поврзување со националистичките пропаганди, често промовирани токму низ уметноста и традицијата. Притоа, таа е и измислена, и замислена, но никогаш „лажна“ - затоа што е вистинска за оние кои врз неа го базираат својот идентитет.
Паралелите со приказната на „Солнченце захаја“ е очигледна, иако во спротивна насока. Ако во филмот на Пеева песната разделуваше, тука идејата била таа да ги спои северот и југот на една хетерогена земја - проект кој барем некое време бил успешен. Децата на памет ги учеле стиховите, наставничките по кој знае колку пати ги терале да дуваат во флејтите и да почнуваат од „сол“, а притоа никој јавно не се почудил на фактот што на словенечки деминутив од „сонце“ не е „соЛнченце“ туку „сонченце“. Хофман, во манир на етнолошки CSI, успева да влезе и во архивите и спомените на своите соговорници, откривајќи го вистинскиот автор на песната и начинот на кој таа била вклучена во основото образование во Србија. Нејзиниот наод е по малку морничав, затоа што ги растресува темелите на длабоката доверба во државата на луѓе од претходните генерации. Ако се лажело за песна, што останува за другите, поголеми лаги? Но овие вториве се поапстрактни и некако далечни, за разлика од мелодијата на „Солнченце“ која е интимен спомен, вграден во личниот идентитет и приказни на оние кои морале или сакале да ја пеат. Како би се чувствувале да ви кажат дека „Ав, ав Шарко лае“ не зборува за куче туку за некој бизарен фетиш? Или дека „Две рачички, десет прсти“ е всушност идеолошко промовирање на декадниот наспроти другите математички системи?
Покрај благата замаеност од откритијата на филмот, она што ќе ви остане врежано во петолинието на вашиот ден, а можеби и на целата недела, е мелодијата. На мој знак - Солн-чен-це захаааја, ин вас тихо спи...
Филмот ќе може да се види на 29.10 (петок) во главната натпреварувачка програма на фестивалот Киненова (Кинотека, 20.00 часот) по што ќе следи дискусија со авторот.
Илина, Букбокс
